Osmanlı Devleti ve Türkiye Cumhuriyeti'nin maarif sistemindeki omurgasını idâdîler (liseler) teşkil etmektedir. Yükseköğretime de öğrenci hazırlayan bu kurumlar modernleşme sürecinde özellikle 1880'lerden itibaren Anadolu, Ortadoğu ve Balkan coğrafyalarındaki şehirlerde kurulmaya başlanmışlardır. Bu süreçte sadece devlet değil eğitim öğretimle ilgili bütün kurumlar ve hayır severler de maddi katkıda bulunmuşlardır. İdâdîlerin bazıları tarihî mekânından başka yere taşınmış veya isimlerine yeni eklemeler almış olsa da kurumsal bir yapı olarak varlıklarını sürdürmektedirler.
Burada belirlenen çerçeveye Türkiye Cumhuriyeti sınırları dahilinde kurulan, tarihçesi 1950 öncesine giden ve bugüne kadar gelen liseler girmektedir. Meslek liseleri, öğretmen okulları, sanat okulları ile geçmişi köy enstitülerine dayanan liseler "tarihî" tanımına uysalar da kapsama dahil edilmemiştir. Ayrıca kurumun hükmî şahsiyeti esas alınarak idâdî veya orta mektep olarak başlayıp lise olarak günümüze ulaşanlar belirlenmiştir. Aynı şehirdeki ibtidâî mektepler, dârülmuallimîn, dârülmuallimât, inâs rüştiyesi, askerî mektepler, ziraat mektepleri, ıslahhaneler vb. ise zikredilmemiştir.
Adana Erkek Anadolu Lisesi (1885): Kadirli Rüştiyesi (1875), Adana Rüştiyesi (1877), Haçin (Saimbeyli) Rüştiyesi (1881), Kozan Rüştiyesi (1884) şeklindeki ortaöğretim yapılanmasında, Adana Valisi Âbidin Paşa'nın Seyhan nehri üzerindeki Taşköprü'nün yanı başında yaptırdığı binada öğretim veren Adana Askerî Rüştiyesi'ne mülkî idâdî bölümü eklenerek 1885 yılında açıldı.
1900 yılında yedi sınıfa çıkartılarak yatılı kısım eklendi, 1908'de sultânî yapıldı. I. Dünya Savaşı döneminde askerî depo olarak kullanılınca eğitim aralıklarla başka mekânlarda sürdürüldü. Aralık 1918 tarihinde şehri işgal eden Fransız kuvvetleri idâdînin 1889-1920 yılları arasındaki faaliyetlerine dair kayıtlarını imha etti. Tarih muallimi Niyazi Ramazanoğlu ve talebelerinin, işgali protesto ederek mücadeleye başlamaları okul tarihinin en önemli olaylarından birini oluşturdu. 1924 yılında Adana Lisesi adını alan kurum 1934'te, vaktiyle Vali Cemal Paşa'nın yetimhane olarak yaptırdığı binaya taşındı. 1975'te karma eğitime geçti. 1992'de yabancı dil ağırlıklı bölüm eklendi. Tarihî binası 2007 yılında Adana Valiliği Kültür ve Sanat Merkezi olarak açıldı (Hasgül, Sırma. Salnâmelere Göre Adana Vilâyeti'nin Demografik ve Kültürel Yapısı. YLT, Mersin Üniversitesi, 2016.).
Adana Kız Lisesi (1932): Adana Lisesi'nin boşalttığı binada 1932 yılında açıldı. 1998 depreminde zarar görmesiyle Seyhan Atatürk Kız Meslek Lisesi ile aynı binada öğretime devam etti. Aynı yerde eski planına sadık kalınarak yapılan mekânı kültür sanat evi olarak düzenlendi. Bugünkü müstakil binasına 2009 yılında taşındı. 2011'de Anadolu lisesi, 2022'de proje okulu oldu (Yurdabakan, Abdullah v.dğr. (haz.). Tarihî 100 Lise. Ankara 2017)
Afyon Lisesi (1895): Karahisarısâhib Rüştiyesi (1863), Aziziye (Emirdağ) Rüştiyesi (1870), Bolvadin Rüştiyesi (1881), Sandıklı Rüştiyesi (1883), Geyikler (Dinar) Rüştiyesi'nin (1905) üst basamağında açılan idâdî, merkez rüştiyeye üç yıl ilavesiyle 1895 yılında kuruldu. Karahisarısâhib İdâdîsi'nin ilk müdürü Mustafa Nezih Bey'dir. İstasyon caddesinde 1914'te yapımına başlanan bugünkü binası 1916'da tamamlandı. 1919'da İngilizler binayı işgal ettiler. 1921'de Yunan işgal kuvvetlerince hastane olarak kullanıldı. Bu işgal dönemlerinde Arap Binbaşı'nın evinde öğretim veren okul 1922'de sultânîye çevrildi. 1923-1926 yılları arasında ilk ve orta mektebi faaliyet gösterdi. Daha sonra Dumlupınar Ortaokulu oldu. 1930'da on iki yıllık liseye dönüştürülerek müdürlüğüne Ahmet Sami Onur getirildi. İlk mezunlarını 1933'te verdi. 1937'de Dumlupınar İlkokulu satın alınarak kuruma katıldı. 1942'de yeni dershaneler ve laboratuvarın olduğu bina eklendi. 1971-1972 döneminde Fen Deneme Lisesi oldu. 2005'te Anadolu lisesi statüsüne geçen ve birçok devlet adamının mezun olduğu kurumun bünyesinde 2014 yılında bir müze kuruldu (Yüksel, İbrahim. "Ünlülerin Okulu Afyon Lisesi". Anadolu'nun Kilidi Afyon. Afyon 2004, s. 313-319).
Aksaray Merkez Anadolu Lisesi (1923): Liseye mahsus bina, bakımsızlıktan yıkılmış olan Hüsamiye Medresesi'nin arsasına Aksaray Valisi Abdullah Sabri Karter tarafından 1923 yılında yaptırıldı. İnşa kitabesinde, "Didim târîh-i cevherdar Sabri Hakka minnetle yapıldı Aksaray şehrine idâdî metanetle-1342" ibaresi yer almaktadır. Cumhuriyet Okulu adıyla ortaokul seviyesinde öğretim veren kurum 1928'de Aksaray Orta Mektebi, 1930'da Cumhuriyet Mektebi olarak isimlendirildi 1958'de lise sınıfları açıldı. Ortaokul sınıfları 1970'te ayrılarak Kılıçaslan Ortaokulu ile birleştirildi. Günümüzde tarihî binasında eğitim öğretime devam etmektedir (Oruç, Alper Tunga – Özgül, Nuh – Yaşar, Ömer. "Aksaray Lisesi'nin Tarihsel İncelemesi". I. Uluslararası Aksaray Sempozyumu. ed. M. S. Yıldız v.dğr. Konya 2017, s. 43-54).
Altındağ Gazi Anadolu Lisesi (1932): Ankara Gazi Eğitim Enstitüsü'nün açılışının ardından İngilizce öğretim yapan bir lisenin kurulması Atatürk tarafından gündeme getirildi. 1932 yılında Galatasaray Lisesi örnek alınarak, Gazi Terbiye Enstitüsü binasında açıldı. İngiltere'den Pandlton ve Frank adlı fen, edebiyat ve dil uzmanı iki profesör getirildi. 1936'da İngilizce öğretim yerini Türkçe öğretime bıraktı. Aynı yıl Mimar Egli'nin yaptığı yeni binasına taşındı. Müdürleri arasında Esat Altan, Avni Yukaruç, Halit Ziya Uşaklıgil, İsmail Hakkı Tonguç ve Hasan Âli Yücel de bulunmaktadır (Yücel, Hasan Âli. Türkiye'de Orta Öğretim. İstanbul 1938).
Amasya Lisesi (1895): Amasya Rüştiyesi (1865), Merzifon Rüştiyesi (1866), Vezirköprü Rüştiyesi (1870), Gümüşhacıköy Rüştiyesi (1873), Mecitözü Rüştiyesi (1878) ve Ladik Rüştiyesi (1878) bulunan Amasya'da idâdî açılması için Şûrâ-yı Devlet kararı Eylül 1889 tarihinde çıktı. Merkez rüştiyeye sınıf eklenerek aynı binada 1895 yılında öğretime başladı. Pîr İlyas Türbesi yakınındaki hususi binası tamamlanarak Ekim 1897 tarihinde törenle açıldı. I. Dünya Savaşı sırasında bir müddet hastane olarak kullanılan Amasya İdâdîsi o dönemde eğitimini Maarif Müdürlüğü binasında sürdürdü. 1915'te ziraat ve ticaret şubelerine ayrıldı. 1916 yılında sultânî oldu. 1925'te ortaokula dönüştürüldü. 1927'de karma eğitime geçildi.
1939 Erzincan depreminde binası kullanılamaz hale gelince sırasıyla Plevne İlkokulu'nda, Ahmet Çavuşoğlu adlı vatandaşın evinde ve Erkek Sanat Enstitüsü binasında öğretime devam etti. Millî Eğitim Bakanlığı'nın 1940'ta kararını aldığı, 1944'te inşaatına başlanan binası iki yılda tamamlandı. Amasya'da lisenin olmayışı yüzünden mezunlar büyük şehirlere gidiyor, imkânı olmayanlar ileri eğitimden mahrum kalıyordu. Halkın lise konusundaki ısrarlı istekleri 1954 yılında bu mektebin liseye dönüştürülmesiyle sona erdi. 1993'te ortaokul kısmı kaldırıldı. Günümüzdeki binasına 2011'de taşınan kurum Anadolu lisesi statüsünde öğretimini sürdürmektedir (BOA. İ.MMS 106/4564, H.25 Muharrem 1307/M.18 Eylül 1889, lef.3; MF.MKT. 375/37 (H.19 Cemaziyelahir 1315/M.15 Kasım 1897), lef.1./Balcı, Serdal. Cumhuriyet Döneminde Amasya (1923-1950). Dr.T, Atatürk Üniversitesi, 2014, s. 384-393).
Ankara Atatürk Lisesi (1886): Ayaş Rüştiyesi (1868), Beypazarı Rüştiyesi (1869), Hacıbektaş Rüştiyesi (1876), Nallıhan Rüştiyesi (1879), Kalecik Rüştiyesi (1880), Haymana Rüştiyesi (1886), Yabanabad Rüştiyesi (1887), Sivrihisar Rüştiyesi (1890), Kalecik Rüştiyesi (1894) şeklindeki yapılanmada ihtiyaç duyulan idâdînin açılışı Vali Sırrı Paşa'nın Maarif Nezareti'ne gönderdiği raporla gündeme geldi. Binasının temeli 20 Ağustos 1885 tarihinde atıldı. 1886 yılında kiralık bir mekânda öğretime başlayan Ankara İdâdîsi, tamamlanan binasına 1899 yılında geçti.
1908 yılında da sultânî oldu. Temsil Heyeti'nin 27 Aralık 1919 tarihinde Ankara'ya gelişindeki karşılama töreninde Ankara Sultânîsi öğrencileri de yer aldı. 23 Nisan 1920'de Büyük Millet Meclisi açılıp İcra Vekilleri Heyeti belirlendikten sonra Müdâfaa-yı Milliye Vekâleti olarak kullanılmak üzere şehrin en büyük binası olduğundan faaliyetlerine sultânîde başladı. Bu esnada büyük sınıflardaki öğrenciler çadırda ders yaptılar, küçük yaştakiler ise Samanpazarı'ndaki Âbidin Paşa Konağı'na gönderildi. Son sınıf öğrencileri Millî Mücadele sürecinde cepheye gitmek istedilerse de Ali Fuad Paşa onları zaferden sonra ihtiyaç duyulacağına dair iknaya çabaladı. Buna rağmen gidenler oldu. 1921'deki Maarif Kongresi'nin akabinde yatılı öğrencileri diğer resmî dairelerle birlikte Kayseri'ye nakledildi. Yılın sonlarında tekrar Ankara'ya taşınarak Ankara Dârülmuallimîni binasının üst katında ve Albayrak Mektebi'nde eğitime devam etti. 1922'de önceki binasının yanında inşa edilen mekâna nakledildi. Cumhuriyet'ten sonra Sağlık Bakanlığı'na devredilen binası 1942'de yıkılarak yerine bugünkü Yüksek İhtisas Hastanesi yapıldı. Millî Mücadele'de öğretmen ve öğrencilerinin cephelerde savaşlara katılarak gazilik ve şehitlik mertebesine yükselmesi, "vatan müdafaasındaki üstün gayretleri ve vatanperver çalışmaları" dolayısıyla okula bizzat Atatürk tarafından ay yıldızlı bir sancak hediye edildi. Bu sancak günümüze kadar muhafaza edilmiştir.
1924'te liseye dönüştürülerek Ankara Erkek Lisesi oldu. 1938'de tamamlanan yeni yerine geçerken Ankara Atatürk Lisesi ismini alan okulun bazı bölümleri 1960-1970 yılları arasında Ankara Yüksek Öğretmen Okulu'na tahsis edildi. 1974'te karma eğitime geçti. 1991'de Anadolu lisesi oldu. Atatürk ilki 30 Aralık 1919 tarihinde, ikincisi 28 Haziran 1933'te olmak üzere okulu iki defa ziyaret etti. İkinci ziyaretinde Aydın Sayılı adlı öğrenciye ders esnasında sorduğu sorulara aldığı cevaplardan memnun kalınca tarihçi olmasını öğütledi. Sayılı ileride bakanlık tarafından yurt dışına gönderilmiş, Türkiye'nin önde gelen bilim tarihçilerinden biri olmuştur (Hüküm, Müzeyyen. 19. Yüzyıl Sonu ve 20. Yüzyıl Başlarında Ankara Vilayetinde Eğitim. YLT, Gazi Üniversitesi, 2018).
Ankara Lisesi (1923): Hacıbayram'daki bir binada 1923-1924 eğitim öğretim yılında açıldı. Yabancı dili Fransızca olan kurum 1930 yılında Mimar Ernst A. Egli'nin yaptığı binasına geçti. Müdürleri arasında İsmail Hikmet Ertaylan, Suut Kemal Yetkin, Tezer Taşkıran da bulunmaktadır. 1974 yılında karma eğitime geçerek Ankara Lisesi adını aldı. 2005'ten beri Anadolu lisesi olarak öğretim vermeye devam etmektedir (Esen, Gülnaz G. Ankara Kız Lisesi (1923-1977). Dr.T, Ankara Üniversitesi, 2020).
Antakya Lisesi (1913): 1867 yılında açılan Antakya Rüştiyesi'ne üç sınıf ilavesiyle 1913 yılında kuruldu. I. Dünya Savaşı döneminde öğretmen ve öğrencilerinin bir kısmı askere alınınca öğretime ara verildi. Fransız mandası döneminde işgalciler Antakya İdâdîsi'ni Fransız modelinde bir lise olarak planladılar, Türk öğretmenleri saf dışı bıraktılar. Bu karmaşık durum 1921 Ankara İtilafnamesi'nin imzalanmasıyla çözüme kavuştu. Zira itilafname işgal altında kalmasına rağmen Antakya, İskenderun ve havalisinde özel ve özerk bir idare kurulması, orada yaşayan Türkler'in kültürlerini geliştirmeleri için her türlü kolaylıktan faydalanılması hakkı veriyordu. Ayrıca Türkçe resmî dil olacak, Türkler'in yoğun olduğu yerlerde Türk memurlar atanacaktı. Fransızlar, itilafname sonrasında lisenin adının Antakya Sultânîsi olduğunu açıkladılar (Ekim 1921). 1925-1926 eğitim öğretim yılından itibaren Türk ve Arap kısımları olarak ikiye ayrıldı. 1928 yılından itibaren sultânîde ve bütün bölgede Fransız eğitim sistemi uygulanmaya başlandı. Ertesi sene Türk öğrenciler boykot yaparak okulu terkettiler. Bu durum 1938'de Hatay Devleti kurulup Zekeriya Gökaytaç'ın müdürlüğe getirilmesiyle sona erdi. İşgal yıllarında Türk kültürünü yaşatan ve kurtuluşun temelini hazırlayan bu kurum Temmuz 1939 tarihinde Hatay'ın Türkiye'ye katılmasında büyük pay sahibi oldu. 1980 yılında lise çatısı altında Cumhuriyet Müzesi açıldı. Günümüzde Anadolu lisesi statüsünde öğretimini sürdürmektedir (Galioğlu, Rengin. Hatay Kültür Tarihinde 1921-1939 Dönemi ve Bu Dönemin En Önemli Eğitim Kurumu Antakya Lisesi. YLT, Mustafa Kemal Üniversitesi, 2004).
Antalya Lisesi (1898): Teke Rüştiyesi (1865), Antalya Rüştiyesi (1866), Elmalı, Akseki ve Kaş rüştiyeleri sonrası için bir idâdî, Maarif Vekâleti'nin şehir merkezinde satın aldığı iki hanede 1898 yılında açıldı. Beş sınıflı olan Antalya İdâdîsi 1916 yılında dokuz sınıflı sultânî, 1923'te tek devreli liseye dönüştürüldü. 1927'de karma eğitime geçti, ortaokul kısmına üç pedagoji sınıfı eklendi. Bu haliyle 1932'ye kadar devam eden okulun tarihî ikiz binaları günümüzde lisenin idarî birimi olarak kullanılmaktadır. Mezunları arasında Ahmet Hamdi Tanpınar da bulunmaktadır (Aydemir, Sefa Salih. Aydınlanma Projesi Olarak Cumhuriyet Döneminde Liseler (Antalya Lisesi Örneği). Ankara 2020).
Aydın Lisesi (1924): Okulun kökeni, vilayet hususi bütçesiyle 1924 yılında açılan İkmal Mektebi'ne dayanmaktadır. Aydın Valisi Kâmil Bey'in girişimleriyle bugün okulun ana binası olarak kullanılan tek katlı yapının inşaatına başlandı ve 1927'de tamamlandı. 1933'te hem adı İkbal Ortaokulu olarak değiştirildi hem de laboratuvar ve pansiyon binaları eklendi. 1948 yılında mevcut ortaokul Aydın Lisesi'ne dönüştürüldü. 1991-1993 yılları arasında adı Nahit Menteşe Lisesi yapıldıysa da eski haline döndürüldü. Mezunlarından Aydın Valisi Recep Yazıcıoğlu'nun gayretleriyle bugünkü binasına kavuşan okul 2008 yılında Anadolu lisesi statüsüne geçti (Özbey, Emre. Aydın Lisesi. YLT, Adnan Menderes Üniversitesi, 2009).
Balıkesir Lisesi (1886): Edremit Rüştiyesi (1868), Burhaniye Rüştiyesi (1870), Bigadiç Rüştiyesi (1873), Kebsut Rüştiyesi (1873), Edincik Rüştiyesi (1878), Havran Rüştiyesi (1877), Gönen Rüştiyesi (1878), Bandırma Rüştiyesi (1879), Erdek Rüştiyesi (1880), Sındırgı Rüştiyesi (1901) ve Susurluk Rüştiyesi (1901) üzerine 23 Şubat 1886 tarihinde Celalzade Hanı'nda gündüzlü olarak açılan Karesi İdâdîsi'nin ilk müdürü, Karesi Vilayeti Maarif Müdürü Hikmet Bey'di. Müstakil binasının temeli 1889 yılında Maarif Müdürü Giritli Hasan Tahsin Bey tarafından atıldı. İnşaat masrafları Karesi livasının öşür ve vakıf gelirlerinin mahallî maarif hissesinden karşılandı. Tamamlanıncaya kadar Giridîzâde Mehmed Paşa Konağı ve Uncu Hafız Âdil Efendi'nin evinde öğretim veren okul 1896 yılında kendi binasına taşındı.
1898 yılında meydana gelen depremde binası zarar gördüğünden eğitim Rusçukluzâde Konağı'nda devam etti. Tamir sonrası 1901'de mekânına geçen kurum 1913 yılına kadar orada faaliyet gösterdi. Balkan savaşlarında kaybedilen topraklardaki eğitim kurumlarının Anadolu şehirlerine nakledilmesi kararı doğrultusunda Selanik Sultânîsi'nin idare heyeti, öğretmenleri, personeli ve öğrencileri bu binaya yerleştirildi ve Leylî Karesi Sultânîsi olarak eğitime devam etti. Karesi İdâdîsi ise Edremit'e nakledilerek Edremit İdâdîsi adını aldı. 1919 yılında gündüzlü hale getirilen kurum 1924'te Balıkesir Orta Mektebi oldu. 1932'de tekrar lise yapıldı. 1936'da ilk binasına taşındı. 1953'te Namazgâh semtinde bugünkü binasının inşaatına başlandı. Dört yıl sonra oraya geçerken eski binasını Oruç Gazi Ortaokulu'na terketti. 1971'de hasarlı raporu verilince onarıma girdi. Sonrasında bina Balıkesir Üniversitesi Mühendislik Fakültesi'ne devredildi. Günümüzde Güzel Sanatlar Fakültesi tarafından kullanılmaktadır. Balıkesir Lisesi 2010'dan beri Anadolu lisesi statüsünde öğretim vermektedir (Uygun, Kamil. Karesi İdâdîsi ve Sultânîsi. YLT, Afyon Kocatepe Üniversitesi, 2006./Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Karesi İdâdî-Sultânî-Lisesine Mahsus Salnâme. Balıkesir 1339-1342 (1923)).
Bartın Lisesi (1931): Mâzisi Özel Bartın Orta Mektebi'ne dayanmaktadır. 23 Ekim 1931 tarihinde bir konakta açıldı. İki yıl sonra Maarif Vekâleti'nin resmî okulları arasına dahil edildi. Bartın Orta Mektebi 1961 yılında açılan Özel Bartın Lisesi'nin orta kısmı yapıldı. 1963'te bakanlıkça devlet liselerine eşdeğer kabul edildi. 1998'de kesintisiz sekiz yıllık zorunlu eğitime geçilmesiyle orta kısmı kayıt almadı ve son mezunlarını 1998-1999 döneminde verdi. Anadolu lisesi statüsüne geçti (Atukeren, İhsan. Cumhuriyet'in 16. Yılında Bartın Çevresi ve Ortaokulu. İstanbul 1939).
Beşiktaş Lisesi (1924): Çırağan Sarayı'nın harem dairesinde 1924 yılında açıldı. 1937'ye kadar 21. Okul adıyla hizmet verdi. O yıl Akaretler'deki eski Anafartalar Ortaokulu'nda sadece orta 1 ve 2. sınıfları olan karma bir okul haline getirildi. 1940'ta bugünkü binasına taşınarak Beşiktaş 2. Kız Ortaokulu adını aldı. Zamanla Beşiktaş 1. Ortaokulu kaldırılınca erkek öğrencilerin bir kısmı buraya gönderildi ve karma eğitime geçildi. 1959 yılında Atatürk Kız Lisesi'nin "deneme lisesi" olmasıyla "Beşiktaş Kız Lisesi" adını alan okul 1993'te tekrar karma liseye dönüştürülerek Beşiktaş Lisesi adıyla genel lise oldu. Bünyesindeki Pratik Kız Sanat Okulu 1994'te başka bir mekâna taşındı. 2006 yılından bu yana Anadolu lisesi statüsünde eğitimine devam etmektedir (Yurdabakan, Abdullah v.dğr (haz.). Tarihî 100 Lise. Ankara 2017).
Bilecik Ertuğrul Gazi Lisesi (1905 öncesi): 1905 yılında başlanan binası tamamlanıncaya kadar öğretimini çeşitli mekânlarda sürdürdü. Nisan 1909 tarihinde geçirdiği yangında tamamen tahrip oldu. Eğitim eski rüştiye binasında devam etti. 1922'de Yunan işgalciler tarafından yakılan binası Cumhuriyet'ten sonra halk tarafından yeniden yapıldı. 1926'da ortaokul oldu. 1954'te lise sınıfları eklenerek Ertuğrul Gazi Lisesi adını aldı. 1972'de yeni binasına geçti ve eski taş binası belediyeye tahsis edildi. 2010 yılında Anadolu lisesine dönüştürüldü (Demiryürek, Halim. II. Meşrutiyet Döneminde Bilecik. Dr.T, Sakarya Üniversitesi, 2011).
Bitlis Lisesi (1896 öncesi): Siirt Rüştiyesi (1868), Bitlis Rüştiyesi (1871), Ahlat Rüştiyesi (1874), Muş Rüştiyesi (1881), Genç Rüştiyesi (1880) mezunları için idâdî açılmasına 1883 yılında karar verildi ve ertesi yıl bina inşaatına başlandı Bitlis Vilayet Salnamesi'nde "vâlî-yi esbak merhum Fikri Paşa zamanında ahali ianesiyle ve idâdîye elverişli bir suret ve vüsat merkezde mükemmel bir mektep inşa olunduğu" bilgisine bakılırsa binası da 1900 öncesinde tamamlandı. Ancak askerî birliklere kiralandığından kurumun ne zaman oraya nakledildiği meçhuldür. 1914 yılında sultânîye çevrildi. 20 Nisan 1937 tarihli Akşam gazetesinde Bitlis Orta Mektebi'nin 1327 (1909) yılında açıldığı bildirilmektedir. Oysa şehir merkezindeki rüştiye 1871'de açılmıştı. Bu durumda gazetenin bahsettiği kurumun eski idâdî olduğu, Cumhuriyet sonrası diğer liseler gibi ortaokula indirgendiği anlaşılmaktadır. Şehirde bir lisenin açılışı 1952 yılında gerçekleşti. Orta kısmı 1981 yılında 100. Yıl İlköğretim Okulu'na devredildi. Bitlis Lisesi bugünkü binasına 1964'te taşındı. 1995-2007 yılları arasında bünyesinde yabancı dil ağırlıklı lise programı da uygulandı. 2008 yılında Anadolu lisesi oldu. Eğitim öğretim faaliyetlerine devam etmektedir (Arınç, Kenan. "Bitlis İlinin Eğitim Tarihi ve Eğitim Faaliyetlerine Genel Bir Bakış". BETAV: Bitlis Eğitim ve Tanıtma Vakfı Dergisi. sy. 15 (2008), s. 46-54./Müftügil, Besim. "Bitlis'te Eğitim Öğretim Faaliyetleri Üzerine Bazı Anılar". BETAV: Bitlis Eğitim ve Tanıtma Vakfı Dergisi. sy. 4 (t.y.), s. 12-15./Tekdal, Danyal. II. Abdülhamid Döneminde Bitlis Vilayeti. Dr.T, Pamukkale Üniversitesi, 2018).
Bolu Atatürk Anadolu Lisesi: 4 Aralık 1888 tarihinde yeni yaptırılan iki katlı binada yatılı olarak açıldı. Halk arasında "Hisar Mektebi" diye de da anılan Bolu İdâdîsi'nin 1911 yılındaki yangında kullanılamaz hale gelen binası üç katlı olarak yeniden inşa edilerek 1914 yılında hizmete girdi ve aynı yıl sultânîye çevrildi. Tarih ve coğrafya muallimi Mehmet Zekâi Bey (Konrapa) ve diğer öğretmenler 1921-1923 yılları arasında Millî Gaye adlı bir dergi çıkardılar. Pek çok öğrencisi ve öğretmeni I. Dünya Savaşı yıllarında çeşitli cephelere, özellikle de Çanakkale cephesine savaşa gittiğinden eğitime ara verildiği dönemler oldu. 1927 yılında karma eğitime geçen okul günümüzde öğretimine devam etmektedir (Kılıç, Fahri-Tarhan, Murat. "Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Bolu'da Eğitim Uygulamaları". Abant İzzet Baysal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 14/3 (2014), s. 157-190./Sezer, Cemal. "Bolu Mekteb-i İdadisi". Tarih Okulu Dergisi. sy. 16 (2013), s. 505-523).
Burdur Lisesi (1906): 1867 yılından beri faaliyette olan Burdur Rüştiyesi'ne iki sınıf eklenerek beş yıllık bir idâdî açıldı. 1915 yılında öğretim süresi altı yıla çıkartıldı. 1923 yılında lise oldu. 1925'te ortaokula indirgendi. 1951'de tekrar liseye çevrildi. 1971 depreminde ağır hasar gören binasının yerine 1974 yılında yenisi yapıldı. Günümüzde eğitim öğretim faaliyetlerine devam etmektedir (Sakar, Tuncay. Burdur Eğitim Kurumları Tarihi (1850-1950). YLT, Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi, 2018).
Bursa Erkek Lisesi (1885): Lefke Rüştiyesi (1861), Bursa Rüştiyesi (1862), İnegöl Rüştiyesi (1867), Umurbey Rüştiyesi (1871), Kirmastı (Mustafakemalpaşa) Rüştiyesi (1871), Yenişehir Rüştiyesi (1871), İznik Rüştiyesi (1874), Kumla Rüştiyesi (1876), Armutlu Rüştiyesi (1877), Mudanya Rüştiyesi (1878), Adranos (Nilüfer) Rüştiyesi (1884) ve Selöz Rüştiyesi (1884) yapılanmasının bir sonraki aşaması için Âkif Paşa Konağı'nda 3 Ağustos 1885 tarihinde Bursa İdâdîsi açıldı. 1888 yılında başlanan binası 1891'de tamamlandı. 1892'de yedi yıla çıkartıldı. 1904 yılında ziraat, ticaret ve sanat şubeleri eklendi. Aynı yıl bahçesinde Âsâr-ı Atîka Müze-yi Osmânî Bursa Şubesi açılarak Osmanlı, Selçuklu, Roma ve Bizans dönemlerine ait çeşitli mermer kitabe ve heykeller sergilenmeye başlandı. Müzedeki eserler 1926 yılında Yeşil Medrese'ye taşındı. Yunan işgalinde binasının bir kısmı hastane olarak kullanıldı. 1923 yılında sultânîye dönüştürülen kurumun eski binası 1960 yılında yıkılarak yerine yatakhane yapıldı. 1973'te derslikler inşa edildi. Aynı yıl yabancı dil ağırlıklı lise oldu. 2005 yılında Anadolu lisesine dönüştürüldü (Kumaş, Nursal. "Bursa Mekteb-i İdadi-i Mülkisi Kuruluşu ve Faaliyetleri". Cappadocia Journal of History and Social Sciences. 6 (2016), s. 138-149).
Çamlıca Kız Lisesi (1914): Türkiye'nin ilk yatılı kız mektebidir. Hicaz Valisi ve Bahriye Müşiri Ahmed Râtib Paşa'nın Mimar Kemaleddin Bey'e Acıbadem'de inşa ettirdiği elli dört odalı yazlık köşkü, 1909 yılında paşanın bütün görevlerinden el çektirilmesi üzerine eşyalarıyla beraber müsadere edildi. Köşkte Viyana'daki Tereziyanom Koleji model alınarak Almanya'dan getirilen hocalar, hemşireler ve mürebbiyelerle 1914 yılında Çamlıca Leylî Numûne-yi İnâs Mektebi açıldı. Ancak beklenen verim alınamayınca ertesi yıl sultânîye dönüştürülerek Çamlıca İnâs Sultânîsi oldu. 1923 yılında kız ortaokulu yapıldı. 1939 yılında yeniden Çamlıca Kız Lisesi adıyla açıldı. Köşk haricindeki ilk bina 1968 yılında, ikincisi 1986'da inşa edildi. 2008'de Anadolu lisesi statüsüne geçti. Tarihî köşk bugün lisenin yemekhane ve yatakhane binası olarak kullanılmaktadır (İzmirli, Mübeccel. "İstanbul'un Tarihi Liseleri: Çamlıca'daki Güzel Lise". Hayat Mecmuası. (1977), s. 18-20./Yılmaz, Sinan. Üsküdar'ın Tarihî Okulları. İstanbul 2022).
Çanakkale Merkez Anadolu Lisesi (1889): Temeli Değirmenlik mevkiinde 1885 yılında atıldı. 1889 yılında Kal'a-yı Sultânî İdâdîsi adıyla öğretime başladı. 1913 yılında Çanakkale Sultânîsi oldu. 1949 yılından itibaren mevcut ortaokulu da içine alarak Çanakkale Lisesi adıyla yedi yıllık bir programa geçti. 1994 yılında bünyesinde yabancı dil ağırlıklı lise açılan okul 2010'da Anadolu lisesine dönüştü. Eski binası 1957'ye kadar lise, 1971 yılına kadar öğretmen okulu, 1998 yılına kadar Mehmet Akif Ersoy Ticaret Lisesi'ne ev sahipliği yaptı. Bugün Çanakkale Öğretmenevi olarak hizmet vermektedir. Lise günümüzde eğitim öğretimine devam etmektedir (Kaya, Fatma. "Kal'a-i Sultâniye (Çanakkale) Sancağı'nda Eğitim Kurumları". Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 9/1 (2007), s. 237-251)
Çankırı Lisesi (1892): İdâdînin temel atma töreni 1886 yılında gerçekleşti. 1892'de öğretime başlayan mektebe Ertuğrul Mekteb-i İdâdîsi adı verildi. 1953'te lise oldu ve Çankırı Lisesi adını aldı. 1971'de şu anki binasına taşındı. 2008'de Anadolu lisesi statüsüne geçti. Tarihî Taş Mektep binasında, 31 Ağustos 1925 tarihinde Kastamonu'dan dönerken Çankırı'ya uğrayan Mustafa Kemal Paşa'nın kaldığı odanın eşyaları aynen muhafaza edilmektedir. Ayrıca inşa kitabesi şehir müzesinde bulunmaktadır (Aktürk, Sıraç. Tanzimat'tan Birinci Dünya Harbi'ne Çankırı Sancağı (1839-1914). Dr.T, Çankırı Karatekin Üniversitesi, 2020).
Çorum Atatürk Anadolu Lisesi (1900): Çorum Rüştiyesi (1868), Osmancık Rüştiyesi (1885), İskilip Rüştiyesi (1889), Sungurlu Rüştiyesi (1895) şeklindeki ortaöğretim yapılanmasının üzerine bir idâdî açılmasını isteyen şehir halkının gerekli meblağı tedarik etmesiyle binası yapıldı. Açılışı Sultan Abdülhamid'in 25. cülus yıl dönümünde gerçekleştirildi. 4 Eylül 1900 tarihinde öğretime başlayan Çorum İdâdîsi 1924 yılında ortaokula çevrildi. 1946'da yeniden lise oldu. 1966'da orta kısmı Eti Ortaokulu ile birleştirildi. 1984 yılında Çorum Atatürk Lisesi adını alan kuruma 1993 yılında yabancı dil ağırlıklı lise bölümü eklendi. 1968 ve 1990 yıllarında ek binalarla zenginleştirilen kurumun 1938 yılında yapılmış olan ana binası halen hizmet vermektedir (Hüküm, Müzeyyen. 19. Yüzyıl Sonu ve 20. Yüzyıl Başlarında Ankara Vilayetinde Eğitim. YLT, Gazi Üniversitesi, 2018).
Denizli Lisesi (1892): Denizli Rüştiyesi (1871), Tavas Rüştiyesi (1875), Buldan Rüştiyesi (1879), Sarayköy Rüştiyesi (1887), Çal Rüştiyesi (1893), Kadıköy Rüştiyesi (1894) ve Garbikaraağaç Rüştiyesi (1894) mezunlarının gidebileceği idâdî 1892 yılında açıldı.
Müstakil binası 1894 yılında planlandıysa da 1899'da yaşanan büyük deprem yüzünden yapımı ertelendi. 1904 yılında Sanat İdâdîsi adını alarak "ibtidâî, ihzârî, umumi ve sınâî" olmak üzere dört şubeye ayrıldı. Daha sonra planı Tevfik Bey tarafından çizilen binasının ilk katı 1915 yılında, ikinci katı 1927'de tamamlandı. 1920 yılında Kız Numune Mektebi'nin binasına taşındı. 1922 yılında sultânî yapıldı, fakat ertesi yıl ortaokula dönüştürüldü. 1926-1927 yılında Vali Mithat Kalabalık öncülüğünde yeni binası inşa edilerek bir bölümüne Kâtip Çelebi İlkokulu diğer bölümüne ise orta mektep yerleştirildi. O yıl karma eğitime geçti. 1950 yılında yeniden lise yapıldı. 1962'de 220 öğrenci kapasiteli pansiyon binası açıldı. 1967 yılında bugünkü binasına geçti. Okul bugün Anadolu lisesi statüsünde öğretim vermektedir (Aydın, Mithat. "Modernleşme Çağının Bir Eğitim Kurumu: Denizli İdadisi". Erdem. sy. (2011), s. 31-57./Öztürk, Gamze Nur. Denizli Mekteb-i İdadisi (1892-1935). YLT, Necmettin Erbakan Üniversitesi, 2019).
Diyarbakır Anadolu Lisesi (1891): Diyarbakır Rüştiyesi (1869), Maden Rüştiyesi (1870), Çermik Rüştiyesi (1871), Çüngüş Rüştiyesi (1872), Lice Rüştiyesi (1872), Hani Rüştiyesi (1872), Ergani Rüştiyesi (1873), Cizre Rüştiyesi (1889), Silvan Rüştiyesi (1895) ve Savur Rüştiyesi (1899) şeklindeki okul ağının bir üst basamağında açılan idâdînin temeli Ocak 1889 tarihinde atıldı. 1891'de açılışı gerçekleşti. Beş sınıflı ve gündüzlü olarak öğretime başlayan okul ertesi sene yatılıya dönüştürüldü. 1895 yılında öğretim süresi yedi yıla çıkartıldı. İhtiyaca binaen Siverek İdâdîsi (1910) ve Ergani Madeni İdâdîsi de (1911) açılarak yükü hafifletildi.
Diyarbakır İdâdîsi 1913 yılında sultânî oldu. I. Dünya Savaşı'nda öğrencilerinin tamamı askere alındığından yalnızca rüştiye kısmı faaliyetini sürdürdü. 1921 yılında yeniden açılan sultânî 1932 yılına kadar ortaokul olarak devam etti. 1948 yılında yeni binasına taşındı. 1953'te, mezunlarından Ziya Gökalp'in adını aldı. 1990 yılında orta kısmı kapatıldı (Yıldız, Hatip – Fida, Veysi. "Tek Parti Döneminde Diyarbakır (Ziya Gökalp) Lisesi". Tanzimat'tan Günümüze Diyarbakır. ed. O. Bozan v.dğr. Ankara 2019, III, 5-25).
Düzce 15 Temmuz Şehitler Anadolu Lisesi (1923): Cedidiye Camii'nin güneyindeki tek katlı ahşap binada 1923 yılında iki sınıflı bir ortaokul olarak açıldı. Daha sonra meçhul bir sebeple kapatıldı. 1933 yılında İkmal Okulu adıyla ortaokul seviyesinde açıldı. Aynı yıl ismi Düzce Ortaokulu olarak değiştirildi. Nüfusu hızla artan ilçede mevcut okul yetersiz kalınca 1950 yılında Müdür Halil Okan'ın başkanlığında kurulan Ortaokul Yaptırma ve Yaşatma Derneği tarafından ertesi yıl yeni binanın temeli atılarak 1953 yılında öğretime başlandı. 1958'de lise birinci sınıf açıldı, kademeli olarak bütün sınıflar tamamlandı. Yeni lise binasının temeli halkın da büyük yardımlarıyla 1962'de atıldı. Fakat inşaatını ertesi yıl Millî Eğitim Bakanlığı üstlendi. 1994 yılında yabancı dil ağırlıklı lise programı uygulanmaya başlanan okul 1999 Marmara depreminde ciddi hasar gördü. 1999 Düzce depreminde tamamen yıkıldı. Öğretmenlerin gayretleriyle bir yardım kuruluşundan temin edilen konteyner sınıflarda o yılki öğretim tamamlandı. Yeni binası 2009 yılında bitirildi. 2010'da Anadolu lisesine dönüştürüldü (Yurdabakan, Abdullah v.dğr (haz.). Tarihî 100 Lise. Ankara 2017).
Edirne Lisesi (1885): Edirne Rüştiyesi (1857), Çorlu Rüştiyesi (1860), Keşan Rüştiyesi (1867), Lüleburgaz Rüştiyesi (1872) İpsala Rüştiyesi (1898) öğrencilerinin gidebileceği idâdî, Edirne Valisi Kadri Paşa'nın rüştiye mektebi için 1882 yılında inşa ettirdiği binada, o rüştiyeye yeni sınıflar eklenerek 1885'te açıldı. Yeni ilavelerle genişletilen mektep binasında 1892 yılı itibariyle yedi dershane, on altı oda, yedi koğuş ile hastane, talimhane ve hamam bölümleri mevcuttu. Aynı yıl yirmisi yatılı olmak üzere toplam 100 öğrencisi bulunuyordu. Müfredatta mutat dil derslerinin yanında Rumca ve Bulgarca da yer almaktaydı. 1909 yılında sultânî haline getirildi. Balkan savaşları sırasında hastane olarak kullanıldı. 1920-1922 yılları arasındaki Yunan işgalinde öğretim yeniden inkıtaa uğradı. 1923 yılında Edirne Erkek Lisesi adını aldı. 1935'te karma eğitime geçti. Öğretmenleri arasında Suut Kemal Yetkin, Orhan Şaik Gökyay ve Nihat Sami Banarlı da bulunmaktadır. Osmanlı döneminden itibaren sahip olduğu spor salonu, zengin kütüphanesi, resim ve elişi atölyeleri, müzik dershanesi, tenis kortları, laboratuvarları ile 1930'larda müstakil yapılan kimya laboratuvarı ve hayli ileri seviyede fizikî imkânlara sahip olmuştu. 1940 yılında, lağvedilen Erkek İlköğretmen Okulu'nun binasına taşındı. 1970'te tarihî binasının yetersizliği gerekçesiyle yeni bir binaya nakledildi. Eski binası 1978 yılında büyük bir yangın geçirdi. Edirne Lisesi 1998'den beri Anadolu lisesi olarak eğitim vermektedir (Kayıcı, Halûk. Sâlnâmelere Göre İdari Sosyal ve Ekonomik Yapısıyla Edirne Sancağı. Edirne 2013, s. 148-150).
Elazığ Lisesi (1885): Maden Rüştiyesi (1870), Harput Rüştiyesi (1872), Mezre Rüştiyesi (1872), Keban Rüştiyesi (1873), Palu Rüştiyesi (1874) ve Hüseynik Rüştiyesi (1879) mezunlarının devam edeceği idâdî 1885 yılında Harput ile Mezre arasındaki Aslanpınarı mevkiinde açıldı. Gündüzlü ve yedi sınıflı olan Elazığ İdâdîsi binası iki katlı kâgir olarak inşa edildi. Sultânîye çevrildiği 1910 senesinde 290 talebesi mevcuttu. I. Dünya Savaşı başlarında öğretim yapılamadı ve binası Osmanlı ordusu tarafından kullanıldı. Değişik mekânlarda öğretime devam eden okul 1920 yılında Sungurzade Hacı Kerim Efendi'nin evine geçti. 1923 yılında lise oldu. Ertesi yıl ortaokula dönüştürülerek Elaziz Orta Mektebi adını aldı. 1940'ta lise sınıfları eklendi ve bugünkü Cumhuriyet İlkokulu binasında faaliyetini sürdürdü. Müstakil binasına 1964'te kavuştu. Eğitim faaliyetlerine devam etmektedir (Kavak, Ahmet Feti. 1930-1960 Yıllarında Elazığ'da Eğitim Faaliyetleri. YLT, Fırat Üniversitesi, 2014).
Erenköy Kız Lisesi (1911): İnâs Numune Mektebi adıyla Rıdvan Paşa Köşkü'nde 1911 yılında açıldı. 1916'da sultânîye çevrilerek Erenköy İnâs Sultânîsi adını aldı. 1924'te Mâbeyinci Fâik Bey ve Hacı Hüseyin Paşa köşkleri Maarif Vekâleti tarafından satın alınarak buraya tahsis edildi. Aynı yıl liseye dönüştürüldü 1945'te yangın geçirmesi sonucu öğretime farklı mekânlarda devam etti. Aynı yerde inşasına başlanan binası 1954'te tamamlandı. Yatılı bölümü 1990 yılında Anadolu Güzel Sanatlar Lisesi olarak açıldı (Sungur, Elif – Aytekin, Hakan. Genç Fidanlar Bahçesi: Erenköy İnas Sultanisi'nden Erenköy Kız Lisesi'ne (1916-2016). İstanbul 2017).
Erzincan Lisesi (1905): Erzurum Rüştiyesi (1861), Kemah Rüştiyesi (1865), Kemaliye Rüştiyesi (1870'ler) ve Tercan Rüştiyesi'nin (1870'ler) oluşturduğu ortaöğretim yapılanmasında idâdî ihtiyacı, merkez rüştiyeye sınıf ilavesiyle karşılandı. Buna dair Şûrâ-yı Devlet kararı 1905 yılında çıktı ve aynı yıl resmî açılışı yapıldı. 1909'da Müşir Zeki Paşa'nın konağı Maarif Nezareti tarafından satın alındı
Rus işgali, 1. Dünya Savaşı ve Kurtuluş Savaşı dönemlerinde aralıklarla eğitimini sürdürebildi. Binası 1939 depreminde tamamen yıkılınca yenisine 1944 yılında başlandı ve 1946'da tamamlandı. Okulun bünyesinde 1961'de Erzincan Akşam Lisesi, 1993'te yabancı dil ağırlıklı lise açıldı. 2010 yılında Anadolu lisesi oldu. Zamanla "ticaret şubesi" ayrılarak Erzincan Ticaret Lisesi'nin zeminini oluşturdu. Ortaokulu ise Cumhuriyet Ortaokulu olarak ayrıldı (İçli, Hacı Hasan. Tanzimat Sonrasında Erzincan'da Eğitim. YLT, Cumhuriyet Üniversitesi, 2013).
Erzurum Lisesi (1890): Hınıs Rüştiyesi (1868), Bayburt Rüştiyesi (1869), Oltu Rüştiyesi (1870), Pasinler Rüştiyesi (1875 öncesi), Erzurum Rüştiyesi (1875), Gümüşhane Rüştiyesi (1875) ve Horasan Rüştiyesi'nin (1881) üzerinde bir eğitim için 1890 yılında beş yıllık programla tesis edildi. O yılki mevcudu 300 civarındaydı. Erzurum İdâdîsi ilk olarak Yakutiye Camii yakınındaki iki katlı bir mekânda (İleride Şair Nefi Ortaokulu'na verilmiştir) öğretime başladı. Daha sonra Harbiye Kışlası diye anılan ve 1874 yılında askerî lise olarak inşa edilen binaya geçti. 1913'te sultânîye çevrildi. Muallim ve talebeleri çeşitli cephelere savaşmaya gittiklerinden dolayı I. Dünya Savaşı boyunca kapalı kaldı. Eylül 1918 tarihinde yeniden açıldı. 23 Temmuz-7 Ağustos 1919 tarihlerinde Erzurum Kongresi delegeleri idâdînin binasında toplandı. 1923 yılında lise oldu. Kurtuluş Savaşı'nda okulun şehirdeki ağırlığını gören Mustafa Kemal Paşa Cumhuriyet kurulduktan sonra dönemin önde gelen öğretmenlerini bu okula tayin ettirdi. Onlar arasında Cevat Dursunoğlu, Ahmet Hamdi Tanpınar, Ziyaeddin Fahri Fındıkoğlu, Sıtkı Dursunoğlu ve Ahmet Somunoğlu vardı.
1927 yılında Erzurum Dârülmuallimîni (günümüzde Nene Hatun Kız Lisesi) binasına nakledilen okul 1939 yılında müstakil binasına kavuştu. Burası aslında Yüksek Öğretmen Okulu için 1929'da yapımı başlatılmış, fakat açılmayınca Erzurum Lisesi'ne tahsis edilmiştir. Kurum 2004'ten bu yana Anadolu lisesi olarak faaliyetlerini sürdürmektedir (Yıldız, Hikmet. Erzurum Lisesi Üzerine Tarihsel Bir İnceleme. YLT, Atatürk Üniversitesi, 2017).
Eskişehir Atatürk Lisesi (1910): Tarihçesi, 1872 yılında açılmış olan Eskişehir Rüştiyesi'nin 1910'da idâdîye dönüştürülmesiyle başlamaktadır. Eskişehir gazetesinin 30 Eylül 1910 tarihli nüshasında yer alan "İdâdîmize Dair" başlıklı haberde beş sınıflı olduğu yazılmıştır. Yunan ordusunun 20 Temmuz 1921 tarihinde Eskişehir'i işgaliyle öğretime ara veren okul şehrin 2 Eylül 1922 tarihinde kurtuluşuyla Eskişehir Sultânîsi olarak faaliyete geçti ve adı "Eskişehir Lisesi" olarak değiştirildi. Eski binasının harap olması sebebiyle Odunpazarı'ndaki Numune Turan İlkokulu'nun (bugünkü Cumhuriyet Tarihi Müzesi) binasına taşındı. 16 Ocak 1933 tarihindeki Eskişehir ziyaretinde Atatürk, yeni yapılmakta olan vilayet binasının liseye tahsisi emrini verdi. Mezunlarından Maliye Bakanı Hasan Polatkan tarafından 1950'lerde esaslı bir tadilattan geçirildi. 1961'de adı Atatürk Lisesi olarak değiştirilen kurum 2009 yılından bu yana Anadolu lisesi olarak eğitime devam etmektedir (Günday, Rıfat. "Mekteb-i İdadi'den Atatürk Lisesi'ne Eskişehir'in İlk Lisesinin Kuruluş Tarihçesi". Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Türk Dünyası Araştırma ve Uygulama Merkezi Gençlik Dergisi. 1/1 (2016)).
Eyüp Anadolu Lisesi (1912): Mâzisi Eyüpsultan Reşadiye Numune Mektebi'ne dayanmaktadır. Sultan Mehmed Reşad Eyüpsultan'da inşa ettirmek istediği türbe ve yanındaki mektebin inşası için Mimar Kemaleddin Bey'i görevlendirdi. Mektep binasının kitabesini Hattat Ömer Vasfi Efendi hazırladı. 1912 yılında iki katlı, sekiz derslikli kâgir binasında öğretime başladı. O yıl Avrupa'dan getirtilen uzmanlarca Türkiye'de ilk izcilik çalışmaları Galatasaray Mekteb-i Sultânîsi ile birlikte bu okulda başlatıldı. Jimnastik hocası Selim Sırrı ve futbol eğitmeni Ahmet Hamdi öğretmen kadrosunda yer aldı.
1927 yılında Eyüp Ortaokulu ismini alan kurumun avlusuna, dört dersliğe ev sahipliği yapan tek katlı kâgir bir bina daha yapıldı. 1956 yılında lise sınıfları ilave edildi. 1965'te 4750 ciltlik bir kütüphanesi bulunmaktaydı. 1932-1965 yılları arasında ortaokuldan 2286 öğrenci, 1956-1966 arasında liseden 525 öğrenci diploma aldı. 1969 yılında Alibeyköy yolu üzerindeki Levazım Okulu'nun bulunduğu yerde müstakil binasının yapımına başlanarak 1972 yılında bitirildi. Eyüp Lisesi adıyla yeni binasına taşınan okul 2005 yılında Anadolu lisesi oldu. Önceki tarihî binasına Ebüssuud Ortaokulu taşındı (Göktürk, Hakkı. "Eyyubsultan Lisesi". İstanbul Ansiklopedisi. 1971, X, 5462./Kılıç, Hamide. I. Dünya Savaşı'nda İstanbul Basınında Eğitim (İkdam, Tanin, Tercüman-ı Hakikat Gazetelerine Göre). YLT, İstanbul Üniversitesi, 2014).
Fatih Gelenbevî Anadolu Lisesi (1911): Maarif Nezareti 1910 yılında FatihZeyrek'te bir idâdî açmak için uygun bir yer ararken Mehmed Said Bey'e ait konağın bostan arsasında karar kılındı. Arsayı satması için teklif götürülen Said Bey, okula dedesi meşhur matematikçi Gelenbevî İsmâil Efendi'nin isminin verilmesi şartıyla rıza gösterdi. 1911 yılında açılan Gelenbevî İdâdîsi 1913'te sultânîye çevrildi. I. Dünya Savaşı sırasında bir süre hastane olarak kullanıldı. 1915-1918 yılları arasında 8-12. sınıf öğrencilerinin büyük bir kısmı ve bazı muallimleri askerlik hizmetine alındı. Bütün zorluklara rağmen öğretime devam eden kurumun 1919 yılındaki Fatih yangınında sadece temel duvarları ile resmî evrakları kurtarılabildi. Bunun üzerine ilk kısmı Mercan İdâdîsi, orta kısmı Vefa Sultânîsi binalarında devam etti. 1924 yılında tamamlanan yeni binasına taşınan Gelenbevî Sultânîsi 1926'da orta mektebe dönüştürüldü. 1991 yılında tekrar liseye çevrildi, 2005 yılında Anadolu lisesi statüsüne geçti.
Gelenbevî Anadolu Lisesi kuruluşundan itibaren pek çok sosyal, kültürel ve sportif faaliyetlere ev sahipliği yaptı. Müdürleri arasında eski başbakanlardan Mehmet Şemsettin Günaltay, öğretmenleri arasında Mahmut Celaleddin Ökten, mezunları arasında da Tevfik İleri, Edip Cansever ve Nihat Sami Banarlı gibi isimler bulunmaktadır (Gündüz, Mehmet. "Osmanlı'dan Günümüze Uzanan Bir Eğitim Kurumu: Gelenbevi Anadolu Lisesi". Millî Eğitim. 48/224 (2019), s. 213-239).
Gaziantep Lisesi (1911): Aynülmaarif İdâdîsi adıyla 1911 yılında açılan okul, Ayıntap Rüştiyesi'nin (1884) idâdîye tahvili ile kuruldu. Antep Dârülmuallimîni'nin müdürü İbrâhim Zühdü Bey buraya tayin edildi. 1913 yılında Ticaret İdâdîsi oldu. Üç aşamalı bir programı vardı. "Müşterek dersler" olarak ulûm-ı dîniye, mâlûmât-ı hikemiye, kimyeviye ve tabîiye; Fransızca, tarih, coğrafya, hesap, hendese, Arabî, Fârisî, hatt-ı Türkî, hatt-ı Fransevî, mâlûmât-ı medeniye, hukukiye ve iktisadiye; resim, el işleri (marangozluk, demircilik, bahçe işleri) veriliyordu. Meslekî olarak "genel ziraat", "ipekböcekçiliği" ve "sabunculuk" bölümleri yer alıyordu. Sınaî şubesinde ise "matbaacılık" ile "ticaret" bölümleri mevcuttu. 1922'de sultânî olan okul Cumhuriyet'ten sonra ortaokul şeklinde devam etti. 1933 yılında liseye çevrildi. Bugünkü merkez binası 1962 yılında inşa edildi. 1992-1993 döneminde yabancı dil ağırlıklı lise programı uygulanmaya başlandı. 2010 yılından itibaren Anadolu lisesi statüsüne geçti (Aytekin, Halil. "Gaziantep İdadisi (Ayıntab İdadisi)". Osmanlı Döneminde Gaziantep Sempozyumu. ed. Y. Küçükdağ. Gaziantep 2000, s. 329-336).
Giresun Lisesi (1913): Ortaöğretim kurumu olarak Giresun Rüştiyesi (1865) ve Akköy Rüştiyesi'nin (1878) bulunduğu şehirde merkez rüştiyenin idâdîye tahviliyle 5 Aralık 1913 tarihinde Sofu Mehmed'e ait binada Giresun İdâdîsi adıyla açıldı. I. Dünya Savaşı'nın ağır şartlarında kesintilerle öğretim verebilen okulda öğrencilerin kendi el yazılarıyla 1918-1920 yıllarında çıkardıkları Yeşilyurt gazetesi kurum tarihinde önemli bir yere sahiptir. Altı kişiden oluşan ilk mezunlarını 1916 yılında verdi. Genel bütçeye alındığı 1923 yılında yirmi iki öğrenciyle eğitime devam eden idâdîde yatılı kısım açılarak köy çocuklarına okuma imkânı verilmiş oldu. 1924 yılında Giresun Orta Mektebi adını alarak Jandarma Okulu'nun bir bölümüne taşındı. Mezunlarının Trabzon Lisesi'ne gitmek zorunda kalmaları sebebiyle 1946 yılında liseye dönüştürüldü. 1958'de temeli atılan müstakil binası 1964'te tamamlandı. 1973'te ikinci binası yapıldı. 1993'te yabancı dil ağırlıklı lise bölümü açılan okul 2013'te Anadolu lisesi oldu. 1966 yılında ayrılan orta kısım 1987'den bu yana Mehmet Akif Ersoy Ortaokulu adıyla öğretime devam etmektedir (Yılmaz, Ali. XIX. Yüzyıldan Cumhuriyet'e Giresun'da Eğitim ve Öğretim. Dr.T, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, 2013).
Isparta Şehit Ali İhsan Kalmaz Anadolu Lisesi (1902): Isparta Rüştiyesi (1860), Yalvaç Rüştiyesi (1872) ve Eğirdir Rüştiyesi (1873), Uluborlu Rüştiyesi (1875) mezunlarının gidebileceği idâdî için merkez rüştiyeye sınıf eklenerek Isparta İdâdîsi adıyla açıldı. İdâdîye mahsus bina, Isparta Mebusu Böcüzade Süleyman Sâmi'nin desteği ve halkın yardımıyla 1908 yılında tamamlandı. Bu bina günümüzde belediyeye hizmet vermektedir.
1925 yılında ortaokula dönüştürülen kurum iki yıl sonra karma öğretime geçti. 1952'de yeniden liseye tahvil edildi. 1960'ta, askerî darbede şehit olan Teğmen Ali İhsan Kalmaz'ın adı verildi. 1969 yılında orta kısmı Merkez Ortaokulu adıyla ayrıldı. 2005'te Anadolu lisesi oldu (BOA. MF.MKT. 658/7 H.9 Cemaziyelahir 1320/13 Eylül 1902, lef.1./Bilgiçli, Aslıhan. Osmanlı Döneminde Isparta'da Modern Eğitim Kurumları ve Eğitim-Öğretim Faaliyetleri Üzerine Bir Araştırma. YLT, Necmettin Erbakan Üniversitesi, 2019./Deniz, Muzaffer. "Sâlnâmelerde Isparta Rüşdiyesi ve İdadisi". Osmanlı Mektepleri. ed. F. Aydın v.dğr. İstanbul 2021, s. 391-424).
İstanbul Anadolu Lisesi (1901/1902): Kadıköy Kuşdili mevkiinde Ferik Reşid Paşa'dan satın alınan arsada 1900 yılında inşa edilen binada Hamidiye Zükûr Rüştiyesi, 1901'de ise Hamidiye İnâs Rüştiyesi açıldı. 1908 yılında adı Numune Rüştiyesi olarak değiştirildi. I. Dünya Savaşı sırasında Kadıköy Yeldeğirmeni'ne nakledildi. Mondros Mütarekesi'nin ardından işgalciler tarafından binasından çıkartılınca Ali Şâmil Paşa Köşkü'ne taşındı. Bir müddet sonra Kadıköy Numune Rüştiyesi adıyla Fenerbahçe Stadı'na bitişik bir mekâna geçti. 1919'da sultânîye çevrilerek her iki binada Kadıköy Sultânîsi olarak öğretime başladı. Cumhuriyet'in ilanından sonra liseye çevrildi. 1933 yılında Haydarpaşa Tıp Fakültesi'nin İstanbul'a nakledilmesi üzerine bir bölümü Haydarpaşa Lisesi'ne devredildi. 1950'de karma eğitime geçti ve Kadıköy Ortaokulu adını aldı. 1982'de tekrar liseye çevrildi. 1998'de adı ve statüsü değişerek Kenan Evren Anadolu Lisesi oldu. 2010 yılında İstanbul Anadolu Lisesi adını aldı. Tarihî binalarından birinde bugün İbrahim Öktem İlkokulu bulunmaktadır (BOA. ŞD. 215/38 (H.2 Ramazan 1317/M.4 Ocak 1909), lef.1./Yurdabakan, Abdullah v.dğr (haz.). Tarihî 100 Lise. Ankara 2017).
İstanbul Atatürk Anadolu Lisesi (1937): Fransızlar'dan alınarak kamulaştırılan Jean Patiste İlkokulu binasında 1937 yılında Taksim Ortaokulu adıyla açıldı. 1939'da Taksim Erkek Lisesi, daha sonra Beyoğlu Erkek Lisesi, 1954'te de mezunlar cemiyetinin teklifiyle Atatürk Erkek Lisesi adlarını aldı. 1980'de karma eğitime geçti. 1984'te Taksim Atatürk Lisesi ismi verildi. 1996'ta yabancı dil ağırlıklı liseye dönüştürülünce İstanbul Atatürk Lisesi oldu. Mezunlar derneğinin çabalarıyla kampüsü, kütüphanesi ve imkânları genişleyen kurum 2005'te Anadolu lisesi programına geçerek bugünkü ismini kullanmaya başladı (Yurdabakan, Abdullah v.dğr (haz.). Tarihî 100 Lise. Ankara 2017).
İstanbul Üsküdar Lisesi (1938): Üsküdar 4. Kız Ortaokulu adıyla 1938 yılında öğretime başladı. 1945 yılında Üsküdar Kız Lisesi'ne dönüştürülerek Üsküdar Lisesi adını aldı. 1949'da 3. Ortaokul ile birleştirilerek Fıstıkağacı Ortaokulu oldu. 1955'te yeniden lise yapıldı. 1968'de inşa edilen bugünkü binasına taşındı. 2000 yılında karma eğitime, 2005'te Anadolu lisesi statüsüne geçti (Yılmaz, Sinan. Üsküdar'ın Tarihî Okulları. İstanbul 2022).
İzmir Atatürk Lisesi (1886): İzmir Rüştiyesi (1858), Çeşme Rüştiyesi (1873), Ödemiş Rüştiyesi (1873), Foça Rüştiyesi (1874), Tire Rüştiyesi (1874), Urla Rüştiyesi (1876), Menemen Rüştiyesi (1877), Bergama Rüştiyesi (1878), Seferihisar Rüştiyesi (1884), Bayındır Rüştiyesi (1885) şeklindeki eğitim yapılanmasında merkez rüştiyeye sınıf eklenerek yedi yıllık programla 1886 yılında İzmir Hükümet Konağı civarında Râşid Paşa'ya ait arsada yaptırılan binada açıldı. 164 talebenin kaydolduğu ilk sene Fransızca muallimi Halit Ziya Uşaklıgil'di. 1898 yılında mevcudu 498 olan kurumun yetmiş beş kişilik yatılı kısmı açıldı. 1901 yılında ticaret ve ziraat şubeleri
