Milattan önce 316 yılında Makedonya Kralı Kassander tarafından, karısı Thessalonike'nin adına kuruldu. Milattan önce 168'de Roma İmparatorluğu'nun hakimiyetine girdi. 1387'de Çandarlı Hayreddin Paşa ve Gazi Evrenos tarafından fethedilen Selanik, 1402 Ankara Savaşı'ndaki Osmanlı Devleti yenilgisinden sonra yeniden Bizans idaresine geçti. II. Murad tahta geçtikten sonra Selanik'i abluka altına almıştır. Bunun üzerine Bizans, şehri Venedikliler'e satmıştır. 1423-1430 yılları arasında Venedik idaresinde kalan Selanik, Sultan II. Murad tarafından 29 Mart 1430 tarihinde yeniden fethedildi. II. Murad, Venedikliler zamanında şehri terkedenlere dönme çağrısında bulunmuş ve eskiden sahip oldukları mülkleri iade etmiş, aynı zamanda Yenice-yi Vardar'dan 1000 Türk'ü Selanik'e yerleştirmiştir. Ardından başlayan imar faaliyetleri ile şehirde Türk İslam kültürü oluşturulmaya başlanmıştır.

Bu çerçevede müslüman nüfusun eğitimi için ilk medrese II. Murad tarafından yaptırıldı. İkinci medrese Sadrazam İshak Paşa tarafından cami ve imareti ile birlikte 1487'de kuruldu. Sonraki yüzyıllarda yeni medreselerin yapımı devam ederek XVI. yüzyılda dört, XVII. yüzyılda üç medrese daha açıldı. Selanik XVIII. yüzyılda faaliyete başlayan dokuz yeni medreseden sonra sahip olduğu on yedi medrese ile eğitim alanında bölgedeki önemini arttırdı. XX. yüzyıl başlarında ise vilayet merkezinde dokuz, merkez sancak (Selanik sancağı) genelinde otuz beş, vilayete bağlı Siroz sancağında yirmi, Dırama sancağında on dört medrese bulunmaktaydı. Selanik'te medreselerle birlikte, XVI. yüzyıldan itibaren çeşitli kütüphaneler, tekke ve zaviyeler de açıldı. 1871/1872 tarihli Selanik Vilayet Salnamesi'nde yirmi bir tekke zikredilirken 1907/1908 tarihli salnamede on altı dergâh ve tekkenin ismi verilmiştir. Kadirî, Mısrî, Halvetî, Sa'dî, Mevlevî, Rifâî, Nakşî, Bektaşî tarikatlarına bağlı olan tekkelerden bazısı zengin kütüphanelere de sahipti.

Osmanlı Devleti'nde Tanzimat döneminde açılmaya başlanan yeni tarz okulların sivil alandaki öncüsü rüştiye mektepleridir. 1853'te, rüştiye mektebi açılmasına karar verilen vilayetlerden biri Selanik'tir. Ancak bu okulların açılması Kırım Savaşı'ndan sonra gerçekleştirilebildi. Okul binasının 1859 yılında tamamlanmasıyla Selanik Rüştiye Mektebi öğrencileri oraya nakledildiler (BOA, İ. DH, 438/28961). Selanik'le birlikte Siroz ve Dırama'da açılan rüştiye mektepleri daha sonra kaza merkezlerinde de açılmaya başlandı. Vilayet genelindeki rüştiye mekteplerinin sayısı Sultan II. Abdülhamid dönemi sonlarında yirmi dörde ulaştı. Tanzimat döneminin sonlarında Selanik'te kız çocukları için de okullar açılmaya başlandı. 1874'te açılan Selanik İnâs Rüştiyesi İstanbul dışında açılan ilk kız rüştiyelerinden biridir (bk. Rüştiye).

Maarif Nezareti'nin vilayetlerdeki temsilcisi olan maarif meclislerinin açılması 1869 tarihli Maârif-i Umûmiye Nizamnamesi ile kararlaştırılmıştır. Selanik'te 1874 yılı itibariyle bir mekâtip komisyonu oluşturuldu ve sonraki iki yıl içerisinde geliştirilerek komisyon Vilayet Maarif Meclisi olarak isimlendirildi. Ancak Selanik Maarif Meclisi'nin sağlıklı bir şekilde yapılanması Sultan II. Abdülhamid zamanında 1882 tarihli irade ile gerçekleştirilebildi (BOA, İ. DH, 850/68247). Vilayet merkezinden sonra liva ve kazalarda da maarif komisyonları oluşturuldu. Böylece vilayetin eğitim işleri, adı geçen müdürlüğün kontrolünde yürütülmeye başlandı. Müdürlüğün kuruluşuyla yerli yabancı bütün okulların kontrolü ve denetimi de sağlanmaya çalışılmıştır.

Selanik'teki önemli eğitim kurumlarından bir diğeri olan Selanik İdâdîsi 1887'de kiralanan bir hanede eğitime başladı. Aynı yıl içerisinde bir okul binasının temelleri de atıldı. 1888'de yatılıya çevrilen okul 150 yatılı öğrenci kapasiteli, birinci derece idâdîlerdendir. 1892'de inşaatı tamamlanınca eğitime yeni okul binasında devam edildi. Bu bina günümüzde Selanik Aristo Üniversitesi'nde bir fakülte binası olarak kullanılmaktadır. Selanik İdâdîsi müslüman ve gayrimüslim öğrencilere birlikte hizmet veren bir eğitim kurumu idi. Okul 1910 yılında sultâniye dönüştürüldü. Siroz ve Dırama sancaklarında da birer beş yıllık idâdî açıldı. Bu resmî idâdîlerin yanında gayrimüslimler ve yabancılar tarafından açılmış idâdî seviyesinde çeşitli okullar da mevcuttu.

Selanik'te açılan rüştiye ve idâdîlerin yanında İstanbul dışında birkaç vilayette açılmış olan bir fakülte, sanayi mektebi, ziraat mektebi, jandarma mektepleri, polis mektebi, askerî rüştiye ve idâdî, yabancılar ve gayrimüslimler tarafından açılmış genel ve meslekî okullar, müslümanlar tarafından açılmış hususi mektepler gibi pek çok eğitim kurumu faaliyete geçmiştir.

Mesela adlî alanda girişilen reformlar için ihtiyaç duyulan hâkimlerin yetiştirilmesinde İstanbul'da bulunan Hukuk Mektebi yeterli olamayınca üç vilayette daha hukuk mektebi açılması kararlaştırılmış, 9 Aralık 1907 tarihinde Selanik Hukuk Mektebi'nin resmî açılışı gerçekleştirilmiştir. İstanbul Hukuk Mektebi ile aynı öğretim programını takip etmesi kararlaştırılan Selanik Hukuk Mektebi başlangıçta üç yıl süreli olarak kuruldu. Ancak açılışından kısa bir süre sonra öğretim süresi, İstanbul Hukuk Mektebi gibi dört yıla çıkarıldı. Balkan Muharebesi'nin kaybedilmesi sonucunda Selanik'in elden çıkması üzerine Selanik Hukuk Mektebi'nde eğitim faaliyetleri son buldu (1913). Okulun evrakı İstanbul Dârülfünunu'na nakledildi. Selanik'te 1907 yılında ikinci bir fakülte kurma girişimi, özel bir teşebbüs olarak "Ulûm-ı Edebiye ve Felsefiye" adıyla hayata geçirilmek istenmişse de ancak bir dershane şeklinde kurulmasına izin alınabildi.

Selanik Askerî Rüştiyesi 1887'de açıldı (BOA, Y. MTV, 25/65). Okul 1903 yılında, bünyesinde rüştiye sınıflarını da bulundurmak suretiyle askerî idâdîye çevrildi. Selanik Askerî İdâdîsi'nin öğretim süresi ilk üç yıl rüştiye, son iki yıl idâdî sınıfları olmak üzere beş yıl oldu.

Osmanlı Devleti'nde Jandarma teşkilatına subay ve diğer görevlileri yetiştirmek için okullar ilk olarak Selanik'te açılmış olup bu çerçevede 1904 yılında Jandarma Zâbitan ve Posta Kumandanları Mektebi ve Jandarma Efrâd-ı Cedîde Mektebi faaliyete başlamıştır. Jandarma Zâbitan ve Posta Kumandanları Mektebi'nin subay sınıflarında iki ayrı program uygulandı. Bunlardan ilki halihazırda orduda subay olarak görev yapanlardan jandarma sınıfına geçmek isteyenler için, diğeri ise jandarma subayı olmak isteyen başçavuş ve çavuşlar içindir. Subay sınıfında olanların eğitim süresi dört ay, başçavuş ve çavuşlarınki bir sene olarak belirlendi. Bir yılın sonunda yapılan sınavlarda başarılı olan başçavuş ve çavuşlar teğmen rütbesine terfi ettirildiler. Posta kumandanı yetiştirmek amacıyla açılan sınıfın öğretim süresi altı aydı ve öğrencilere kısa zamanda bir emri okuyup anlayacak, rapor yazacak, karakolun hesaplarını tutacak beceriler kazandırılması hedeflenmişti. Selanik Jandarma Efrâd-ı Cedîde Mektebi de nitelikli jandarma erleri yetiştirmek amacıyla 1904 yılında kuruldu. Okulun eğitim süresi dört ile altı ay arasında değişiklik gösteriyordu. Ayrıca Selanik, Kosova ve Manastır vilayetlerinde görevli polislerin eğitimi için 1907'de Selanik'te açılan polis mektebi Osmanlı Devleti'nde açılan ilk polis mektebidir (BOA, İ. ZB, 3/25) (bk. Jandarma Mektepleri).

Sivil alandaki meslekî eğitim için Midhat Paşa'nın Selanik valiliği sırasında, 1874 yılında açtığı Selanik Sanayi Mektebi vilayetteki ilk örnektir. 1903 yılı itibariyle okulun kira geliri elde ettiği mülkler, dükkânlar, hanlar, hamam, bedesten, kahvehane, mağaza, apartman daireleri, deniz hamamları ve arsa olarak kaydedilmiştir (BOA, İ. ML, 54/79). Okulun gerek halkın yardımlarından gerekse okulda üretilen ürünlerin satışından elde edilen gelirleri de vardı (bk. Midhat Paşa). Sultan II. Abdülhamid zamanında Selanik Vilayet Matbaası'nın okula devredilmesi mektep için önemli bir gelir kaynağı oluşturdu. Kunduracılık, makine, terzilik ve marangozluk bölümleriyle kurulan okulda daha sonra dokumacılık, matbaacılık, demircilik bölümleri de açıldı. Mızıka bölümü ise her bölümden, isteyen öğrencinin katıldığı bir kurs mahiyetinde idi. II. Abdülhamid'in padişahlığı zamanında Hamidiye Selanik Sanayi Mektebi olarak adlandırılan okulun eğitim süresi dört yıldan beş yıla çıkarıldı. Okulun adı II. Meşrutiyet döneminde ise Midhat Paşa Selanik Sanayi Mektebi olarak değiştirildi. Balkan Harbi sonucunda Selanik'in kaybedilmesi sonrasında okulun zarar görmemesi için okul müdürü Yûsuf Sıddık Bey'in çok önemli çabaları oldu. O çabalar neticesinde Osmanlı Devleti ile Yunanistan arasında 14 Kasım 1913 tarihinde imzalanan Atina Antlaşması'nda okul Midhat Paşa Selanik Sanayi Mektebi adıyla zikredilmiş ve Yunan hükümetince, müslümanlara ait bir kurum olarak kabul edilmiştir.

Osmanlı Devleti'nde ilk meslekî-teknik eğitim kurumu Ziraat Talimhanesi adıyla 1847 yılında açıldı. Bu ilk teşebbüs 1851'de okulun kapatılmasıyla akamete uğradı. Taşra ziraat mekteplerinin ilk örneklerinden biri de Selanik'te açıldı. 25 Haziran 1888 tarihli irade ile kuruluşuna karar verilen Selanik Hamidiye Ziraat Ameliyat Mektebi, Serez mevkiinde tesis edildi ve 1889 yılı sonlarında eğitime başlandı. Mektepte eğitim ücretsiz olduğu gibi öğrencilere aylık cep harçlığı da veriliyordu. Eğitim süresi üç yıl olan okulda günde beş buçuk saat teorik ders ve üç buçuk saat uygulama yaptırılmıştır. Öğrenciler tarım usulleri, bahçıvanlık, ipek böcekçiliği, hayvan bakımı, her türlü yağ ve peynir yapımı gibi oldukça geniş bir alanda bilgi birikimine ve uygulama becerisine sahip olarak okuldan mezun olmuşlardır.

Selanik'te açılmış olan bir diğer meslekî eğitim kurumu Selanik Dârülmuallimîni'dir. İstanbul'da faaliyete geçmiş iki dârülmuallimînden sonra öğretmen yetiştiren kurumların vilayetlerde de açılmasına karar verilmiştir. Selanik Dârülmuallimîni de 1880 yılı sonrasında açılan eğitim kurumlarından biridir. Vilayet dârülmuallimînleri genel olarak, sıbyan/ibtidâî mekteplerine öğretmen yetiştirmek üzere açılmışlardı. Ancak Selanik Dârülmuallimîni'nde rüştiye şubesinin de açılmış olduğu anlaşılmaktadır. İki yıl süreli vilayet dârülmuallimînlerinin aksine Selanik Dârülmuallimîni'nin eğitim süresi üç yıldı.

Selanik'te eğitim alanında gerçekleştirilen önemli faaliyetlerden biri de 1911 yılında yapılan I. Öğretmenler Kongresi'dir. Selanik Maarif Müdürü Tâhir Rüştü Bey'in açılış konuşmasıyla başlayan kongrede on toplantı gerçekleştirilmiş ve bölgenin çeşitli kademelerdeki okullarından oldukça geniş bir katılım olmuştur.

Osmanlı Devleti'nde cemaatler, Osmanlı tebaası veya yabancı şahıslar tarafından açılan okullar olarak hususi mektepler tanımlanmıştır. Selanik'te açılmış hususi mekteplerin ilki 1873 yılında kurulan Şemsi Efendi Mektebi'dir. Yeni usullerle öğretimin yapıldığı okul aynı zamanda Osmanlı Devleti'nde açılan hususi mekteplerin ilk örneklerindendir (bk. Şemsi Efendi). Bu okul aynı zamanda 1877'de kurulan Mekteb-i Terakkî'nin temelini oluşturmuştur. Bir encümen heyeti tarafından yönetilen Mekteb-i Terakkî'nin ismi 1900 yılında Yâdigâr-ı Terakkî olarak değiştirilmiş daha sonraki yıllarda yatılıya dönüştürülerek bünyesinde kız şubeleri de açılmıştır. Selanik'in kaybedilmesinden sonra İstanbul'a taşınan okul "Terakkî Vakfı Okulları" adı altında varlığını devam ettirmektedir. Selanik'in önemli hususi mekteplerinden bir diğeri Feyziye Mektebi'dir. Feyz-i Sıbyan adıyla eğitime başlayan okul 1885 yılında yeni binasında yeni usullerle eğitime devam etmiştir. Feyziye Mektebi kısa zaman içerisinde gelişmiş, rüştiye sınıflarını açtığı gibi kızlar için sıbyan ve rüştiye düzeyinde şubeler açmıştır. Feyziye Mektebi Encümeni, Balkan savaşlarından sonra Selanik'teki okulların bir benzerini İstanbul'da açmıştır. Adı daha sonra Işık Lisesi olarak değiştirilen kurum, çeşitli okullarıyla eğitim hizmetlerine devam etmektedir. Selanik'in bu iki hususi mektebi, ortaklaşa bir hususi Ticaret Mektebi de açmışlardır. Selanik'te daha başka hususi mektepler de vardı.

Selanik gayrimüslimleri de Osmanlı eğitim modernleşmesine ayak uydurmuşlar ve yeni okullar açmışlardır. 1890'larda gayrimüslim cemaatler tarafından açılmış 558 ibtidâî mektebi, 1900'lerin başında da kırk dört rüştiye mektebi vardı. Yine 1900'lerin başında gayrimüslimlere ait idâdîlerin dördü Rumlar'a, ikisi Bulgarlar'a, biri de Sırplar'a aitti. Selanik yahudilerinin eğitim alanındaki reformları, Alliance İsrailite Universellein girişimleriyle 1870'lerde başladı. Ermeniler'in de kendi okulları vardı. Bir diğer gayrimüslim unsuru oluşturan Ulahlar da kendi okullarını açmak ve böylece Rum okullarına mecbur kalmamak için mücadele etmişlerdir. Selanik'te eğitim alanındaki en büyük mücadele Rumlar'la Bulgarlar arasında idi. Yunanistan ve Bulgaristan'ın desteği ile açılan okullarda her iki devletin Makedonya üzerindeki emelleri doğrultusunda faaliyetler gerçekleştirilmiştir.

Selanik'te Fransa, İtalya, İngiltere, Almanya, Amerika ve Romanya menşeli çeşitli okullar da açılmıştır. Okulların temel amacı bölgedeki hegemonya mücadelesinde öne geçmektir. Bu okullarda veya okullar aracılığı ile Osmanlı Devleti aleyhinde gerçekleştirilen başka faaliyetler sebebiyle çeşitli problemler de yaşanmıştır.

Selanik'te matbaacılık ve basın-yayın faaliyetleri de gelişmiştir. Vilayette kurulan resmî matbaa ile yayın hayatına başlayan resmî gazeteden sonra sivil basın oluşmaya başlamıştır. Buradaki süreli ve süresiz yayınlar, şehrin renkli toplumsal yapısını ve Batı ile yoğun ilişkisini yansıtır biçimde Türkçe dışında Rumca, Yahudice, İspanyolca, Bulgarca, Sırpça, Fransızca, Almanca ve İngilizce dillerinde basılmışlardır. Selanik, Rumeli, Zaman, Ayine gibi gazetelerin yanında Mecelle-yi Muallimîn, Mezra-i Maarif, Gonca-i Edeb, Mütalaa, Çocuklara Rehber, Çocuk Bahçesi, Niyet gibi dergiler çıkarılmıştır. XVI. yüzyılda kurulmaya başlanan kütüphanelerin sayısı XX. yüzyılın başlarında on bire ulaşmıştır. Selanik'te birçok yabancı dilde huruf baskı yapabilecek çeşitli matbaalar vardı.

Selanik Balkan Savaşı nihayetinde Yunan Devleti'nin hakimiyetine girdikten sonra şehirdeki Türk-İslam kültürü ile birlikte diğer unsurların izleri de silinmeye başlandı. Bu değişimden eğitim kurumları da nasibini aldı. 1917 yangınından sonra ise şehir merkezindeki Osmanlı izleri neredeyse tamamen yok edildi. Günümüzde 1925'te temelleri atılan Selanik Aristo Üniversitesi, Yunanistan'ın önde gelen yükseköğretim kurumlarından biridir. Yine kökleri Selanik Endüstri Araştırmaları Enstitüsü'ne dayanan Makedonya Üniversitesi 1990 yılında kurulmuş, sosyal bilimler ağırlıklı bir yükseköğretim kurumudur. Selanik'teki yükseköğretim kurumlarından bir diğeri Siroz, Dırama ve Kavala'da da çeşitli fakülteleri bulunan Uluslararası Helen Üniversitesi'dir. Şehirdeki bir diğer yükseköğretim kurumu, 1886 yılında Merzifon'da Anadolu Koleji adıyla açılıp 1924'te Selanik'e taşınmış olan Amerikan Koleji'dir.