Şûra "üzerinde müşterek görüş beyan edilen iş, eylem" anlamlarında devlet yönetiminin sorumluluğundaki konuları tecrübeli ve bilgili kişilerle müzakere etmesi ve ondan neticeler çıkarmasını ifade için kullanılmıştır. Aynı kökten gelen meşveret, meşûre, müşâvere, istişâre gibi kavramlar Tanzimat yıllarından itibaren özellikle siyasî ve içtimaî sahada sıklıkla kullanılmaya başlanmıştır.
Ülkenin eğitim meselelerinin görüşülmesi, tartışılması, politikalarının belirlenmesi amacıyla yapılan geniş katılımlı toplantılara ise "maarif şûrası" 1960'lardan sonra da "eğitim şûrası" denilmiştir. Millî Eğitim şûraları, eğitimle ilgili resmî kurum ve paydaşlarının yanı sıra, yerel yönetim temsilcileri, sivil toplum mensupları, sendikalar ve uzmanların katıldığı, belirlenen gündem konularına veya eğitimin genel meselelerine çözümlerin arandığı çoğulcu bir yapıya sahiptir.
22 Haziran 1933 tarihli Resmî Gazete'de yayımlanan 2287 sayılı Maarif Vekâleti Merkez Teşkilatı ve Vazifeleri Hakkında Kanun'un 1. maddesine göre, maarif şûralarının Talim ve Terbiye Dairesi ile Maarif Vekâleti'nin merkez teşkilatının makam ve dairelerinin organizasyonuyla gerçekleşeceği ve şûraların üç yılda bir yapılacağı kararlaştırılmıştır. Şûra kararlarının, Millî Eğitim Bakanlığı için tavsiye niteliğinde olduğu, bu kararların Maarif Vekâleti'nin tasdiki ile nihaî şeklini alacağı da belirtilmiştir. Şûraların nasıl gerçekleştirileceği, hangi konuların ele alınacağı, temel hukukî dayanaklarının ne olacağı Talim ve Terbiye Dairesi'ne verilmiş bir yetkidir.
İlk maarif şûrası 1939 yılında Kültür Bakanı (Maarif Vekili) Hasan Âli Yücel'in öncülüğünde yapılmıştır. Osmanlı dönemindeki bazı eğitim meclisleri ve toplantılarından bahsedilse de bunların, Cumhuriyet dönemindeki şûralarla ilişkilendirilmesi zordur. Eğitim tarihçileri tarafından maarif şûralarının temeli genellikle Millî Mücadele sırasında, 15 Temmuz 1921 tarihinde toplanan Maarif Kongresi'ne dayandırılır. Ülke genelinden kadın öğretmenlerin de dahil olduğu yaklaşık 250 kişinin katıldığı bu toplantıda savaş halindeki bir ülkenin genel eğitim değerlendirmesi yapılmıştır. Mustafa Kemal de toplantıya katılarak bir konuşma yapmıştır.
Maarif şûralarına giden sürecin ikinci önemli aşaması Hey'et-i İlmiye toplantılarıdır. İlki 15 Temmuz 1923 tarihinde toplanan I. Hey'et-i İlmiye'de eğitim sisteminin genel yapısı, program ve hedefler tartışılmıştır. Toplantının ana gündemi ilköğretim ve ortaöğretim programları ve köylere öğretmen temin edilmesi olmuştur. Bu toplantıya Ziya Gökalp (Telif ve Tercüme Heyeti başkanı), M. Fuat Köprülü (müsteşar), Veled Çelebi İzbudak (şair, milletvekili), İhsan Sungu (Dârülmuallimîn-i Âliye müdürü), İsmayıl Hakkı Baltacıoğlu (Dârülfünun müderrisi), Ahmet Ağaoğlu (Matbuat ve İstatistik müdürü), Yakup Kadri Karaosmanoğlu (öğretmen ve yazar), Reşat Nuri (öğretmen ve yazar) gibi devrin önde gelen eğitimci simaları katılmıştır.
Hey'et-i İlmiye toplantılarının ikincisi Nisan 1924'te yapıldı. Toplantının ana gündemi ilköğretim okullarının süresinin altı yıldan beş yıla indirilmesi, ortaokul ve liselerin ayrı kademeler haline getirilmesi ve her birinin süresinin üç sene olması, öğretmen okullarının süresinin dört yıldan beş yıla çıkarılması, liselere hukuk ve sosyoloji derslerinin konulması, öğretim programlarının zenginleştirilmesi ve yeni ders kitaplarının hazırlanması mahiyetinde idi.
Maarif şûralarına giden sürecin diğer önemli adımı II. Hey'et-i İlmiye toplantısı 27 Aralık 1925-8 Ocak 1926 tarihleri arasında yapıldı. Bu toplantının ana gündemi eğitim bütçesi ve bütçenin taksimatı, okul kapasitelerinin arttırılması, liselerin yeniden düzenlenmesi, öğretmen ve meslek okullarının güçlendirilmesi, ortaokulların karma hale getirilmesi ve Talim ve Terbiye Dairesi'nin kurulması şeklinde belirtilmiştir.
Bu gelişmelerden sonra ilk maarif şûrası 17-29 Temmuz 1939 tarihinde Ankara'da toplandı. Şûranın ana gündemi, dönemin öncelikli sorunu olan okuryazarlık seviyesinin arttırılması, ilköğretimin geliştirilmesidir. Bunun yanında "maarifin plan ve esaslarının belirlenmesi, çeşitli öğretim derecelerindeki müesseselere ait talimatnamelerin incelenmesi ve yenilenmesi, bütün müfredat programlarının incelenmesi" de şûranın diğer gündemlerini teşkil etti.
Daha sonra 15-21 Şubat 1943 tarihleri arasında yapılan II. Maarif Şûrası'nın gündem konuları üç başlıkta toplandı. 1. Ana Dili Komisyonu, a) Ana Dilinin Öğretimi Komisyonu, b) Terim İşleri Komisyonu). 2. Ahlak Eğitimi Komisyonu, 3. Tarih Eğitimi Komisyonu.
II. Maarif Şûrası ahlak komisyonunda, Türk ahlakının yeni prensipleri, ilk ve orta okullarda tatbik edilecek ahlak öğretimi, sosyoloji ve ahlak dersi kitaplarının içeriği, öğretmenlerin ve talebelerin okul içi ve okul dışındaki davranışlarının incelenmesi ele alındı. Dil komisyonunda Türk dilinin daha verimli öğretilmesi, imla birliğinin sağlanması, yeni terimlerin üretilmesi ve ilgili alanlara yansıması tartışıldı. Tarih komisyonunda ise, tarih eğitiminin metot ve vasıtaları, ilk ve orta okullar için yeni kitapların hazırlanması, lise tarih ders kitaplarının iyileştirilmesi ele alındı.
2-10 Aralık 1946 tarihleri arasında yapılan III. Maarif Şûrası'nda eğitimde demokratikleşme, okul aile iş birliği, meslekî ve teknik okullarının iyileştirilmesi ve yaygınlaştırılması konuları ön planda oldu. 22-31 Ağustos 1949 tarihleri arasında toplanan IV. Maarif Şûrası'nda yeni ilköğretim programı, ortaokul ve lise yeni programları ve iyileştirme ile eğitimde demokratikleşme unsurlarına yer verildi. 5-14 Şubat 1953 tarihleri arasında toplanan V. Maarif Şûrası'nın öncelikli gündemi okul öncesi eğitim idi. Bunun yanında özel eğitim, yeni ilköğretim yönetmelikleri ve ilköğretimin her alanda iyileştirilmesi ve yaygınlaştırılması tartışıldı. 18-23 Mart 1957 tarihinde toplanan VI. Maarif Şûrası'nın gündemi meslekî eğitimin iyileştirilmesidir. 5-15 Şubat 1962 tarihinde yapılan VII. Maarif Şûrası'nın gündem maddeleri, 1961 anayasasının tanıdığı yeni imkânları gözeterek eğitimde ölçme ve değerlendirme, olgunluk imtihanları, yükseköğretimde yenileşme, özel okullar, din ve ahlak eğitimi ve derslerinin durumu, eğitim vakıfları, beden ve sağlık eğitimi, kız ve erkek teknik öğretimi ve millî savunma ile ilgili eğitim olarak belirlendi.
28 Eylül-3 Ekim 1970 tarihleri arasından toplanan VIII. Eğitim Şûrası'nın gündemi ortaöğretimin düzenlenmesi ve yükseköğretime geçiş sürecidir. 24 Haziran-4 Temmuz 1974 tarihinde yapılan IX. Eğitim Şûrası'nın gündemi yine bir öncekinin devamı niteliğinde eğitim programları ve kademeler arası öğrenci geçişlerinin düzenlenmesidir. Eğitim dünyasının şiddet sarmalından geçtiği tarihlerin sonuna doğru 23-26 Haziran 1981 tarihleri arasında yapılan X. Eğitim Şûrası'nda gündemi Türk millî eğitim sistemi, eğitim programları, öğrenci geçişleri ve öğretmen yetiştirmedir. Bir yıl sonra XI. Eğitim Şûrası'nda (8-11 Haziran 1982) eğitim ve öğretmen, eğitimin geliştirilmesi, öğretmen eğitiminde hizmet öncesi eğitim, hizmet içi eğitim gündemleriyle çeşitli tartışmalar yapıldı. 18-22 Temmuz 1988 tarihleri arasında XII. Eğitim Şûrası toplandı ve ilköğretim programları, meslekî eğitim, öğrenci başarısının değerlendirilmesi, yükseköğretim, öğretmen yetiştirme, eğitim teknolojileri, Türkçe ve yabancı dil eğitim ve öğretimi, eğitim finansmanı ve yatırımlarıyla öğretim programları tartışıldı.
15-19 Ocak 1990 tarihleri arasında toplanan XIII. Eğitim Şûrası'nda yaygın eğitim bütün yönleriyle ele alınırken, üç yıl sonra 27-29 Eylül 1993 tarihleri arasında yapılan XIV. Eğitim Şûrası'nda eğitim yönetimi, yöneticiliği ile okul öncesi eğitim ana gündem teşkil etti. 13-17 Mayıs 1996 tarihleri arasında yapılan XV. Eğitim Şûrası'nda ilköğretime yönlendirme, ortaöğretimin yeniden yapılandırılması, yükseköğretime geçiş, toplumun genel eğitim ihtiyaçlarıyla eğitimin finansmanı tartışıldı. Türkiye'nin sosyal, siyasî ve ekonomik bir krizden geçtiği dönemde 22-26 Şubat 1999 tarihleri arasında yapılan XVI. Eğitim Şûrası'nın gündemi meslekî ve teknik eğitimin yeniden yapılandırılması, meslekî eğitim ve istihdam, meslekî eğitimde finansman ve meslekî ve teknik eğitimden sınavsız yükseköğretime geçiş konuları tartışıldı. XVII. Eğitim Şûrası 13-17 Kasım 2006 tarihleri arasında kademeler arası geçiş, yönlendirme ve sınav ile küreselleşme ve Avrupa Birliği sürecinde Türk eğitim sistemi gündemiyle toplandı. 1-5 Kasım 2010 tarihleri arasında toplanan XVIII. Eğitim Şûrası'nda öğretmen yetiştirilmesi ve istihdamı, okul kültürü ve liderliği, ilköğretim ve ortaöğretimin güçlendirilmesi ve erişimin iyileştirilmesi, sanat, spor, beceri ve değerler eğitimi ile psikolojik danışma ve rehberlik konuları tartışıldı. Antalya'da 2-6 Aralık 2014 tarihleri arasında toplanan XIX. Eğitim Şûrası'nın temel gündemi, öğretim programları ve haftalık ders çizelgeleri, öğretmen niteliği, eğitim yöneticilerinin niteliği, okul güvenliği ve geçmişten bugüne eğitim şûraları olarak belirlendi. Şûrada din eğitimi ve Osmanlı Türkçesi öğretimi de tartışılan konular arasında yer aldı. XX. Eğitim Şûrası 1 Mart 2021 tarihinde Ankara'da toplandı. Gündemi eğitimde fırsat eşitliği, meslekî ve teknik eğitimin iyileştirilmesi ve öğretmenlerin meslekî gelişimleri olarak belirlenmiştir. Şûra kararları arasında yer alan okul öncesi eğitimde manevi, ahlakî ve dinî değerlerin öğretilmesine yönelik madde tartışmalara sebep oldu.
2021 yılına kadar yapılan yirmi eğitim şûrasının gündemlerine bakıldığında bunların dönemin sosyokültürel, ekonomik ve politik gündemine uygun konulara göre belirlendiği görülmektedir. 1946 yılında eğitimde demokratikleşme, 1950'lerde meslekî ve teknik eğitimin iyileştirilmesi, 1960'lardan sonra yükseköğretime erişim, 1990'larda başta İmam-Hatip liseleri olmak üzere meslek liselerinin durumu, 2000'li yıllarda Avrupa Birliği ve Türk eğitim sistemi gibi konuların şûra ana gündemi olması Türkiye'nin siyasî, içtimaî ve ekonomik meselelerinin şûralara yansıtıldığını göstermektedir. Geniş katılımla yapılan şûralarda belirlenen komisyon kararları, toplantının son günü bakanın tek tek okumasıyla genel kurula sunulur ve oylanır. Kabul edilen kararların takipçisi bakanlıktır. Bugüne kadar eğitim şûralarında alınan kararların kısa zamanda olmasa da süreç içinde uygulandığı görülmektedir. Bu durum eğitim şûralarının belli ölçüde amaca hizmet ettiğini göstermektedir.
