Ölçme sözcüğü eski Türkçe'de "hisse, pay, ölçü ve terazi" anlamına gelen -ülüg, -ülüş, -ülgüle kelimelerinden türemiştir. "Paylaşmak" anlamındaki üleşmek sözcüğü de aynı kökten gelir. Değer sözcüğü ise "eşit olmak" anlamında kullanılan -teg sesinden türeyen -tegir sözcüğüdür ki kıymet, pay ve hisse gibi anlamlara gelmektedir.
Genel anlamıyla ölçme, "çeşitli yollarla gözlemlenen özelliklerin sembollerle, özellikle sayı sembolleri ile gösterilmesi"ni ifade eder. Değerlendirme ise sembollerle gösterilen özelliklerin bir ölçütle karşılaştırılarak yorumlanması ve karara dönüştürülmesidir. Ölçme ve değerlendirme kavramları eğitim için kullanıldığında, ölçmeye konu olan özellikler genellikle eğitim sürecindeki öğrencilerin çeşitli özellikleridir. Öğretmen ve yöneticiler de kavramın kapsam alanına girer. Söz gelimi elli puan ve üzerinde not alanın başarılı kabul edildiği sınavda bir öğrencinin yetmiş alması ölçmeyi, elliden yüksek aldığı için öğrencinin başarılı sayılması değerlendirmeyi örneklendirir.
Örgün eğitim planlı bir eğitimdir ve kazandırılması hedeflenen özellikler (davranışlar) önceden belirlenmiştir. Eğitim sürecinin başında öğrencilerin planlanan hedef davranışlar için hazır bulunuşluk düzeylerinin belirlenmesi, eğitim süreci içinde öğrenme eksikliklerinin saptanması, öğrencilere ve diğer paydaşlara geri bildirim verilmesi; eğitim sürecinin sonunda da öğrencilerin belirlenen hedeflere ne düzeyde ulaştığının nesnel şekilde tespit edilmesi bir zorunluluktur. Bu nesnelliğin sağlanması ölçme ve değerlendirme işlemleriyle gerçekleşir. Ölçme sözcüğü çoğunlukla kademeler arası geçişlerde öğrenci seçme ve yerleştirme işlemleri için kullanılan standart başarı testlerini ve okul ortamında gerçekleştirilen öğretmen yapımı başarı testlerini akla getirse de eğitimde ölçme sadece akademik başarının ölçülmesi ile sınırlı değildir. Özellikle rehberlik ve psikolojik danışma hizmetleri kapsamında öğrencilerin çeşitli özelliklerinin (yetenek, ilgi, tutum, değer, benlik algısı, kişilik vb.) saptanması ve yönlendirmede bulunulması; beden sağlığı ve gelişimi açısından yapılan gözlem işlemlerinde de ölçme eğitimin vazgeçilmez birleşenlerinden biri olarak yerini alır. Ölçme ve değerlendirme olmaksızın öğrenci ve eğitim etkinliklerinin amaçlarına ulaşıp ulaşmadıklarının sınanması mümkün değildir. Öğrenme-öğretme sorunlarının belirlenmesi, istenmeyen davranışların tespit edilmesi, yönetimsel kararların alınması, izlenmesinde hatta denetimi ölçme olmadan sağlıklı şekilde gerçekleştirilemez.
Öğrenciler için geçekleştirilecek ölçme ve değerlendirme uygulamaları eğitim felsefesine bağlıdır. Söz gelimi 1950'li yıllarda Amerikan eğitim anlayışının etkisiyle yapılanan ve davranışçı merkezli eğitim felsefesine bağlı olarak 2004 yılına kadar ölçmede geleneksel teknikler kullanılırken, bu tarihten itibaren tamamlayıcı modeller de devreye alınmıştır. Mesela aynı tarihlerde müfredat yapısı yapılandırmacılık (oluşturmacılık) merkezli olarak yenilenmiştir.
Karahanlı Devleti döneminde Hükümdar Buğra Kara Han Ebû İshak İbrâhim tarafından Semerkant'ta kurulan bir medresede hangi öğrencilere ne miktarda burs verileceği müderrisin takdirine bırakılmıştır. Selçuklular ve Osmanlı dönemi eğitim kurumlarında gerçekleştirilen öğrenci seçme ve yönlendirme hizmetlerinde müderrislerin kanaatlerinin bir ölçüt olarak kullanıldığı gözlenmektedir. Öte yandan medreselerde uygulanan ders geçme sistemine benzeyen sistemde de başarılı sayılmak müderrisin takdirine bırakılmıştı. Müderrisin öznellik içeren takdirine değil de başarı olarak kabul edilebilecek "öğrenci kabiliyetine" göre ilk-orta-ileri seviyelere geçişin belirlenmesi ilkesine ilk defa Konya Altun-Aba Medresesi vakfiyesinde rastlanır.
Türk-İslam eğitim öğretim geleneği sınavlara baştan beri mesafeli yaklaşmıştır. Bir "sınav" uygulaması olarak en erken 1853 yılından itibaren medrese öğrencilerinin askere alınıp alınmamalarına karar vermek için uygulanan "kura"dan bahsedilebilir. 1892'den II. Meşrutiyet'e kadar medrese öğrencileri hiçbir sınava alınmamıştır (Ergun, 1982). Eğitimde ölçme işlemine örnek olarak Osmanlı'nın son döneminde kurulan Galatasaray Sultânîsi'ndeki mezuniyet sınavından (mülazemet ruûsu) bahsetmek mümkündür. Osmanlılar'da 1839 yılı sonrasında var olan eğitim kademeleri olarak sıbyan okullarında, rüştiyelerde, idâdîlerde de sınavlarla ilgili bilgi yer almamaktadır. Medrese eğitimiyle birlikte uygulanan imtihanlara yönelik de çeşitli kararların alındığı bilinmektedir. Mesela 1909 tarihli Medâris-i İlmiye Nizamnamesi bu açıdan önemli kararlara dayanaklık etmiştir.
Cumhuriyet dönemi ile birlikte eğitimin genelinde olduğu gibi ölçme uygulamalarında köklü değişikliklere girişilmiştir. Akademik öğrenmeler için kullanılan ilk başarı testlerine ve öğrencilerin psikolojik özelliklerini ölçen ilk standart test uygulamalarına 1920'li yıllarda rastlanmaktadır. Okullardaki sınav uygulamaları Lise ve Orta Mekteplerle Muallim Mektepleri İmtihan Talimatnamesi'yle (1926) düzenlenmiştir. 1930'lu yıllarda ise Sadrettin Celal Antel'in çalışmaları ilk değişimleri örneklendirir. Söz gelimi Binet-Terman zekâ testini Türkçe'ye kazandırmış, İstanbul Üniversitesi'nde Pedagoji Kürsüsü'nü kurmuş, "İlk Tahsil Verim Testi"ni geliştirmiş, Test Usulü isimli kitabıyla da ölçme ve değerlendirme alanının ülkemizdeki terminolojik çatısının oluşturulmasına önemli katkılarda bulunmuştur.
Dünyada ölçme ve değerlendirme çalışmalarının eğitim sistemine yansımaları 1950'lerden sonraya rastlar. Özellikle bu dönemde bireysel farklılıklara daha fazla yer verilmesine ilişkin yabancı uzmanların raporları, yurt dışına psikoloji ve bir bilim olarak "eğitim" alanında lisansüstü eğitim alıp dönen uzman ve akademisyenlerin etkileri güçlü olur. Talim ve Terbiye Kurulu bünyesine yapılandırılan Test ve Araştırma Bürosu (1953) bu girişimlerden biridir. Psikolojik ölçme araçlarının geliştirilmesi ve eğitimde kullanılmasında bu büronun önemli etkileri vardır. Millî Eğitim şûralarında ele alınan sık sık gündeme gelen problem alanlarından biri de ölçme ve değerlendirme olmuştur. IV, VII, VIII. başta olmak üzere hemen her şûra kararları ölçme ile ilgili ayrıntılarla doludur. Ölçme değerlendirme alanındaki gelişmelere önemli katkılarda bulunan bir diğer Millî Eğitim Bakanlığı birimi de Eğitimi Araştırma ve Geliştirme Dairesi Başkanlığı'dır (EARGED).
Ölçme ve değerlendirme ile ilgili bir diğer kamu kuruluşu da 19 Kasım 1974 tarihinde kurulan Üniversitelerarası Öğrenci Seçme ve Yerleştirme Merkezi'dir (ÜSYM). 1981 yılına kadar üniversitelere öğrenci seçme ve yerleştirme işlemlerini gerçekleştiren bu merkez 1981 yılında Öğrenci Seçme ve Yerleştirme Merkezi (ÖSYM) adıyla Yükseköğretim Kurulu'nun (YÖK) bir alt kuruluşu haline dönüştürülmüştür. Eylül 2011 yılında 6114 sayılı kanun ile Yükseköğretim Kurulu bünyesinden ayrılan ÖSYM, 6114 sayılı kanun ve 15 Temmuz 2018 tarihli ve 30479 sayılı Resmî Gazete'de yayımlanarak yürürlüğe giren 4 sayılı Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi gereğince; Yükseköğretim Kurulu ile ilgili, merkezi Ankara'da bulunan özel bütçeli bir kuruluş halini almıştır. Kurum her yıl ALES, DGS, YGS, KPSS, TUS ve YÖKDİL gibi elliye yakın standart test üzerinden ölçme ve değerlendirme hizmetleri sunmaktadır (ÖSYM, 2023).
Türkiye'de okul öncesinden ortaöğretime kadar bakanlığa bağlı okullarda yürütülen ölçme ve değerlendirme hizmetleri merkez teşkilat olarak Ölçme, Değerlendirme ve Sınav Hizmetleri Genel Müdürlüğü'ne bağlı olarak icra edilmektedir. Genel müdürlük 14 Mart 2014 tarih ve 28941 sayılı Resmî Gazete'de yayımlanan, 6528 nolu Millî Eğitim Temel Kanunu ile Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun ile kurulmuştur. Öte yandan 2018 yılında kurulan ve bir yıl içinde bütün illerimize yaygınlaşan Ölçme ve Değerlendirme merkezleri de (ÖDM) özellikle ele alınmalıdır (MEB, 2023).
Genel olarak ölçme ve değerlendirme alanına ait uzmanlık eğitimleri lisansüstü düzeyde verilmektedir. Hacettepe Üniversitesi bünyesinde 1982 yılında bir lisans programı açılmış olsa da bu program 1997 yapılanması sürecinde kapatılmıştır. Öte yandan eğitimde ölçme ve değerlendirme dersi Eğitim fakültelerinin tamamında, öğretmen yetiştiren kurumlar için de programa gömülü olarak ya da pedagojik formasyon olarak isimlendirilen öğretmenlik sertifikası programları çerçevesinde bir ders olarak verilmektedir.
