Millî Eğitim Temel Kanunu "Türk millî eğitiminin düzenlenmesinde esas olan amaç ve ilkeler, eğitim sisteminin genel yapısı, öğretmenlik mesleği, okul bina ve tesisleri, eğitim araç ve gereçleri ve devletin eğitim ve öğretim alanındaki görev ve sorumluluğu ile ilgili temel hükümleri bir sistem bütünlüğü içinde kapsayan" ve 1973 yılından itibaren Türkiye'de millî eğitim politikalarına ve uygulamalara yön veren temel metindir.
Türkiye Cumhuriyeti'nde yeni devletin gereksinimlerine uygun bir eğitim sistemi 3 Mart 1924 tarihli 430 sayılı Tevhîd-i Tedrisat Kanunu ve 22 Mart 1926 tarihli Maarif Teşkilatı Kanunu üzerine inşa edilmiştir. 1933 Üniversite Reformu, 1946 Üniversiteler Kanunu, 1961 yılında çıkarılan 222 sayılı İlköğretim ve Eğitim Kanunu ile 1973 yılında çıkarılan 1739 sayılı Millî Eğitim Temel Kanunu, Cumhuriyet dönemi Türk eğitim sisteminin yapısında köklü değişiklikler meydana getiren diğer yasalardır.
12 Mart 1971 askerî müdahalesiyle birlikte bütün devlet teşkilatında olduğu gibi Millî Eğitim Bakanlığı bünyesinde de reform hazırlıkları başlamıştır. I ve II. Nihat Erim hükümeti programlarında (26 Mart 1971-22 Mayıs 1971), eğitim sisteminde kökten reform yapılacağı ve ilköğretimden üniversiteye kadar her öğretim düzeyindeki kuruluşları ve eğitimi kapsayan kanunların en kısa zamanda hazırlanacağı vurgulanmıştır. Ferit Melen hükümeti programında (22 Mayıs 1972-15 Nisan 1973) dağınık halde bulunan eğitim yasalarını bir araya getirerek, Türk eğitim felsefesine, Türk toplum yapısına uygun "Millî Eğitim Tasarısı"nın hazırlanacağının altı çizilmiş, Naim Talu hükümeti programında da (15 Nisan 1973-26 Ocak 1974) bu programdaki görüşler yenilenmiştir. 1739 sayılı kanun, Millî Eğitim Bakanlığı'nca hazırlanan ve Yüksek Planlama Kurulu ile Bakanlar Kurulu'nca kabul edilerek 13 Ekim 1972 tarihli ve 14/335 sayılı Resmî Gazete'de yayımlanan "Millî Eğitim Reformu Stratejisi" belgesi doğrultusunda, VII ve VIII. Millî Eğitim şûraları ile III. Beş Yıllık Kalkınma Planı'nın temel hedefleri ve stratejisine uyularak hazırlanmıştır. Bu kanunun çıkmasıyla birlikte 1924 tarih ve 439 sayılı Orta Tedrisat Muallimleri Kanunu'nun 3. maddesi, 1926 tarih ve 789 sayılı Maarif Teşkilatına Dair Kanun'un 3 ve 4. maddeleri, 1949 tarih ve 5429 sayılı Millî Eğitim Bakanlığı'na bağlı okullarda okutturulacak ders kitaplarının seçilmesi, basılması ve dağıtılması hakkında kanun, 1961 tarih ve 222 sayılı İlköğretim ve Eğitim Kanunu'nun 69. maddesi yürürlükten kaldırılmıştır.
1739 sayılı kanun, 1973 yılından itibaren Türkiye'de millî eğitim sisteminin ideolojisini ve yapısını belirleyen en önemli yasal metindir. Kanunda, 12 Eylül 1980 askerî darbesi sonrasında çıkarılan 2842 sayılı yasa ile yapılan değişiklik sırasında "Türk milliyetçiliğine" bağlılık ifadesi yerini "Atatürk milliyetçiliğine" bırakmıştır. Bugüne kadar farklı tarihlerde yapılan değişikliklerde kanunun bu ideolojik yapısına dokunulmamıştır.
Kanun yedi kısımdan oluşmaktadır. Kanunun "Türk Millî Eğitim Sistemini Düzenleyen Genel Esaslar" başlıklı birinci kısmı, Türk millî eğitiminin ideolojik yönünü ve felsefesini belirleyen en önemli kısımdır. Türk millî eğitiminin her düzeyde öğretim programları ve ders materyalleri hazırlanırken kanunun bu kısmı esas alınır. Bu kısımda yer alan kanunun 2. maddesi, eğitimin amaçlarını üç fıkra halinde ele alır. Maddenin 1. fıkrasında "Atatürk inkılap ve ilkelerine ve anayasada ifadesini bulan Atatürk milliyetçiliğine bağlı; Türk milletinin millî, ahlakî, insanî, manevî ve kültürel değerlerini benimseyen, koruyan ve geliştiren; ailesini, vatanını, milletini seven ve daima yüceltmeye çalışan, insan haklarına ve anayasanın başlangıcındaki temel ilkelere dayanan demokratik, laik ve sosyal bir hukuk devleti olan Türkiye Cumhuriyeti'ne karşı görev ve sorumluluklarını bilen ve bunları davranış haline getirmiş yurttaşlar yetiştirmek" ifadesiyle eğitimin ideolojik ve felsefî yönü belirlendikten sonra 2. fıkrasında, "Beden, zihin, ahlak, ruh ve duygu bakımlarından dengeli ve sağlıklı şekilde gelişmiş bir kişiliğe ve karaktere, hür ve bilimsel düşünme gücüne, geniş bir dünya görüşüne sahip, insan haklarına saygılı, kişilik ve teşebbüse değer veren, topluma karşı sorumluluk duyan; yapıcı, yaratıcı ve verimli kişiler olarak yetiştirmek" ifadesiyle bireyin eğitim aracılığıyla dengeli bir kişilik yapısına sahip olması gerektiğine; 3. fıkrasında yer alan "İlgi, istidat ve kabiliyetlerini geliştirerek gerekli bilgi, beceri, davranışlar ve birlikte iş görme alışkanlığı kazandırmak suretiyle hayata hazırlamak ve onların, kendilerini mutlu kılacak ve toplumun mutluluğuna katkıda bulunacak bir meslek sahibi olmalarını sağlamak" ifadesiyle de eğitimin meslek kazandırma amacına vurgu yapılmıştır. Bu kısmın 2. maddesinde "Türk Millî Eğitiminin Temel İlkeleri" başlığı altında eğitime yön veren on dört temel ilke açıklanmıştır. Bu ilkeler "genellik ve eşitlik, ferdin ve toplumun ihtiyaçları, yöneltme, eğitim hakkı, fırsat ve imkân eşitliği, süreklilik, Atatürk inkılap ve ilkeleri ve Atatürk milliyetçiliği, demokrasi eğitimi, laiklik, bilimsellik, planlılık, karma eğitim, eğitim kampüsleri ve okul ile ailenin iş birliği ve her yerde eğitim"dir.
Üç bölümden oluşan ikinci kısım, "Türk Millî Eğitim Sisteminin Genel Yapısı" ile ilgili düzenlemelere yer verir. Birinci bölümde eğitim sistemini belirten genel hükümler; ikinci bölümde örgün eğitimi teşkil eden, okul öncesi eğitim, ilköğretim, ortaöğretim ve yükseköğretimle ilgili esaslar ele alınır. Üçüncü bölümde yaygın eğitimin kapsam, amaç ve görevleri ile kuruluş ve koordinasyonunu ilgilendiren maddeler yer alır.
"Öğretmenlik Mesleği" başlıklı üçüncü kısımda, öğretmenlik mesleğinin tanımı, Millî Eğitim Bakanlığı'na bağlı "eğitim yüksekokulu" açma yetkisi, öğretmenlerin nitelikleri ve seçimi, öğretmenlerin bölge hizmeti, uzman ve usta öğreticiler, öğretmenlerin hizmet içi yetiştirilmesi, yurt içi ve yurt dışı yetişme imkânları, öğretmen konutları, öğretmenlerin izin ve tatillerini düzenleyen hükümler yer almaktadır. Kanunun bu kısmında öğretmenlik mesleğine hazırlığın genel kültür, özel alan eğitimi ve pedagojik formasyon ile sağlanacağı belirtilmiş ve hangi öğretim kademesinde olursa olsun, öğretmen adaylarının yükseköğrenim görmelerinin gerektiği hükmü getirilmiştir. 14 Şubat 2022 tarihinde Resmî Gazete'de yayımlanan 3 Şubat 2022 tarih ve 7354 sayılı Öğretmenlik Meslek Kanunu ile Millî Eğitim Temel Kanunu'nun öğretmenlik mesleğini tanımlayan 43. maddesi ile öğretmenlerin nitelikleri ve seçimiyle ilgili 45. maddesi yürürlükten kaldırılmış ve bu maddelerin içerikleri Öğretmenlik Meslek Kanunu'nda ele alınmıştır. Söz konusu kanunda öğretmenlik mesleği daha önce olduğu gibi özel bir ihtisas mesleği olarak tanımlanmış ve "öğretmenlerin nitelikleri ve seçimi", "aday öğretmenlik" ve "öğretmenlik kariyer basamakları" ile ilgili düzenlemelere yer verilmiştir.
Dördüncü kısım, "Okul Binaları ve Tesisleri" başlığı altında her derece ve türdeki eğitim kurumlarına ait bina ve tesislerle ilgili düzenlemeleri belirlemektedir. Beşinci kısım, "Eğitim Araç ve Gereçleri" başlığı altında eğitim kurumlarında kullanılacak ders kitapları ile öğretmen ve öğrencilere kaynak ve yardımcı olacak basılı eğitim malzemesini, millî eğitimin genel amaçlarının gerçekleşmesine yararlı olacak diğer eserler, eğitim araç ve gereçleriyle ilgili hükümleri kapsar. Altıncı kısımda, "Eğitim ve Öğretim Alanındaki Görev ve Sorumluluk" başlığı altında eğitim ve öğretim hizmetinin devlet adına yürütülmesi, gözetim ve denetiminden Millî Eğitim Bakanlığı'nın sorumlu olduğu vurgulanarak Millî Eğitim Bakanlığı'nın izni olmadan Türkiye'de ilköğretim okulu, lise veya dengi okul açılamayacağı belirtilmiştir. Yedinci Kısım, kanunun yürütülmesiyle ilgili diğer hüküm ve düzenlemeleri kapsar.
1739 sayılı kanun, Türkiye'nin eğitim sistemini belirleyen ve yönlendiren temel metin olduğu için birçok çalışmaya konu olmuş ve ideolojik ve tek tip bir eğitim sistemi dayattığı ve aşırı merkeziyetçi bir sistem öngördüğü gerekçesiyle farklı kesimlerce eleştirilmiştir. Türkiye'nin 2000'li yıllardan itibaren eğitim alanında gösterdiği gelişmeler, bu kanunun farklı maddelerinde pek çok değişiklik yapılmasını gerektirmiştir. 1739 sayılı kanunun ele aldığı başlıkların birçok farklı mevzuatı ilgilendirmesi sebebiyle eğitimle ilgili bütün kanun, tüzük ve yönetmeliklerin gözden geçirilerek çağın ihtiyaçlarına uygun, sivil ve özgürlükçü bir bakış açısıyla, Türk eğitim sisteminin sorunlarını bütüncül olarak ele alacak yeni bir Millî Eğitim Temel Kanunu'na ihtiyaç bulunduğu eğitimle ilgili paydaşlar tarafından sıklıkla dile getirilmektedir.
