Türk dünyasının önemli kültür ve bilim merkezlerinden olan Kazan, İdil (Volga) nehrinin sol kıyısında, Kazanka nehrinin İdil'e döküldüğü yerde bulunmakta ve Kazanka nehri ile ikiye ayrılmaktadır. Şehrin resmî kuruluş tarihi 1005'tir. 922 yılında İdil Bulgarları'nın İslamiyet'i kabulü ve buna bağlı olarak bölgede şehirleşme sürecinin hızlanması, buranın eskiden beri ticaret güzergâhlarının üzerinde olması ve Ruslar'la sürdürülen mücadele çerçevesinde kalelere ihtiyaç duyulması gibi faktörler Kazan'ın kuruluşunda önemli bir rol oynamıştır.
Kazan, İdil Bulgarları döneminde bölgedeki diğer şehirlerin gölgesinde kaldı. Ancak Cengiz Han'ın torunu Batu'nun başkanlığındaki II. Kıpçak seferi sırasında (1236-1237) yavaş yavaş önem kazanmaya başladı. Altın Orda'nın parçalanmasıyla 1437'de kurulan Kazan Hanlığı'nın başşehri oldu.
1552'de Kazan'ın Ruslar tarafından ele geçirilmesi, şehrin tarihinde yeni bir dönemi başlattı. Türk-İslam medeniyeti özelliklerine sahip şehrin büyük bir kısmı yıkıldı, yaşayanlar ya öldürüldü, esir edildi ya da şehrin dışına çıkartıldı (Bugünkü Kazan'da yer alan Eski Tatar mahallesi bu şekilde kuruldu). Bu tarihte ayrıca çok sayıda Rus nüfus şehre yerleştirildiği gibi bölgede kalan Tatarlar ve diğer halklar arasında da Ruslaştırma ve hıristiyanlaştırma siyaseti başladı.
1708 yılında Kazan vilayeti kurulmasıyla da şehir, vilayet merkezi oldu. Bu sayede Kazan coğrafî olarak genişledi nüfus olarak büyüdü. Kazan 1917 Bolşevik Devrimi ve Rusya'daki iç savaşın da önemli merkezlerindendi. 10 Eylül 1918'de Kızılordu şehre hâkim oldu. 27 Mayıs 1920'de Tataristan Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kurulmasıyla Kazan bu cumhuriyetin başşehri oldu. 1991'de Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği'nin yıkılmasıyla Kazan, Rusya Federasyonu'na bağlı Tataristan Cumhuriyeti'nin başşehri oldu.
2021 verilerine göre Rusya Federasyonu'nun altıncı büyük şehri olan Kazan'ın nüfusu 1.257.000'dir. Diğer bir deyişle Tataristan'ın nüfusunun ¼'ü başşehirde yaşamaktadır. Kazan'ın nüfusunun yarısını Tatarlar, yarısını ise Ruslar oluşturmaktadır. Tatarlar'la Ruslar'ın yanı sıra şehirde Başkırt ve Çuvaş Türkleri ile Fin-Ogur halkları yaşamaktadır.
Kazan eskiden beri İdil-Ural bölgesinin eğitim, bilim ve kültür merkezidir. Hanlık döneminde çok sayıda tarih, edebiyat vb. türde eser yazıldığı bilinse de bunlar çeşitli sebeplerden dolayı günümüze kadar ulaşmamıştır. Ancak başta başşehir Kazan olmak üzere Kazan Hanlığı'nda hem çeşitli bilim dallarının geliştiği hem de camilerin bünyesinde medreselerin faaliyet gösterdiği bilinmektedir. Nitekim Tatar bilim adamı Şehâbeddin Mercânî (1818-1889), Kazan Cuma Camii'nin bünyesinde medrese ile kütüphanenin bulunduğunu yazmaktadır. Kaynaklardan anlaşılacağı üzere XVI. yüzyılın ortasında bütün bunların yönetiminden meşhur devlet ve din adamı Kul Şerif (ö. 1552) sorumluydu. Kul Şerif, ayrıca Kazan Hanı Muhammed Emin (1469-1518) ve Ârif Bey'le birlikte hanlık döneminin en önemli şairleri arasındadır. Defter-i Cengiz Name, A. Hacıtarhanî'nin Zafernâme-i Vilâyet-i Kazan, Meclisî'nin (XV-XVI. yüzyıllar) Kıssa-i Seyfi Mülük, Muhammedyar'ın (1497-1549) Tuhfe-i Merdân ve Nur-ı Sudûr gibi eserleri bu dönemden günümüze ulaşan nadir kaynaklardandır.
Ruslar'ın Kazan'ı ele geçirmesinden sonra camiler ve medreseler yıkıldı, onların yerine manastırlar açıldı. XVIII. yüzyılın ilk yarısında ise Kazan'daki manastırlarda papaz yetiştiren okullar açılmaya başlandı. Bu okullar daha sonraki tarihte Kazan Ruhban Akademisi'nin temelini oluşturdu. 1759'da ise Kazan'da Moskova ve St. Petersburg dışında Rusya'daki ilk gimnazyum açıldı. Meşhur Rus şair ve devlet adamı G.R. Derjavin (1743-1816), yazar S.T. Aksakov (1791-1859), kimyada "Butlerov ekolü" olarak bilinen ekolün kurucusu Kazan Üniversitesi'nin rektörü A.M. Butlerov (1828-1886) ve Öklid dışı geometrinin kurucusu matematikçi N.İ. Lobaçevskiy (1792-1856) gibi dünyaca ünlü yazar ve bilim adamları bu gimnazyumun mezunlarıydı.
Kazan'ın ilmî hayatında 1804'te kurulan Kazan Üniversitesi'nin yeri önemlidir. Bu üniversite de aynen gimnazyum gibi, Moskova ve Petersburg dışında Rusya'da kurulan ilk üniversiteydi. Meşhur tarihçi ve etnolog Karl Fuks (1776-1846) burada rektör olarak çalışırken, Arkeoloji, Tarih ve Etnografya Cemiyeti'ne ilk seçilen müslüman bilim adamı da Şehâbeddin Mercânî oldu. Vladimir Lenin ile (1870-1924) Lev Tolstoy (1828-1910) bu üniversitenin en meşhur öğrencileriydi. Kazan Üniversitesi'nde farklı tarihlerde dünyaca tanınmış bilim adamları görev yaptı. Şarkiyatçı H.D. Fren (1782-1851), matematikçi M.F. Bartels (1769-1836), Öklid dışı geometrinin kurucusu N.İ. Lobaçevskiy (1792-1956), Kazan kimya okulunun kurucusu N.İ. Zinin (1812-1880), astronomi uzmanı İ.M. Simonov (1794-1855), kimyacı A.M. Butlerov (1828-1886) bunların başlıcalarıdır (bk. Kazan Üniversitesi).
XIX. yüzyılın ilk yarısında şehirde kurulan diğer ilmî müesseselerin başında II. Erkek Gimnazyumu (1835), Rodionovskiy Asil Kızlar Enstitüsü (1841) gelmektedir. 1859'da Kazan Kız Gimnazyumu ile 1866'da Kazan Askerî Okulu'nun açılması da bu alandaki önemli gelişmelerdir. XIX. yüzyılın ikinci yarısında açılan çeşitli okulların sayısı hızla arttı. Bunlardan biri de Kimya-Teknoloji Okulu idi. Bu okul 1919'da Kazan Politeknolojik Enstitüsü'ne dönüştürüldü. Yine 1895'te açılan Kazan Sanat Okulu da kendi alanında şehirde kurulan ilk okuldu. Çarlık Rusyası'nın son yıllarında Kazan'da dört yüksekokul ile (Kazan Üniversitesi, Ruhban Akademisi, Veterinerlik Enstitüsü, Kızlar İçin Yüksek Eğitim kursları) on iki gimnazyum faaliyet gösteriyordu. Bu gimnazyumlardan yedisi kız öğrencilerin eğitim gördüğü okullardı.
II. Katerina'nın Kazan'da iki caminin açılmasına izin vermesiyle birlikte zamanla şehirde camiler ve onların bünyelerinde medreseler inşa edilmeye başlandı. Nitekim 1766-1770'te Kazan'ın taştan ilk camisi inşa edildi. Bugün bu cami, Şehâbeddin Mercânî adını taşımaktadır (daha önce Efendi Camii, Yunusov Camii olarak biliniyordu). 1768-1771 yıllarında ise Tatar tüccar Yakup Sultangaleev'in parası ile Apanay Camii (Baylar Camii) yapıldı. Her iki caminin bünyesinde birer medrese de açıldı. Yaklaşık bir asır boyunca bu iki medrese, Kazan'da Tatarlar'ın eğitim gördüğü en önemli iki kurumdu. Apanay Medresesi'nde Ahmed Hâdi Maksudi (1868-1941) Arapça, Zeki Velidi Togan ise (1890-1970) Türk tarihi dersleri verdi. Muhammed Ayaz İshakî (1878-1954), Mûsâ Cârullah (1875-1949), Galiasker Kamal (1878-1933) gibi Tatar aydınları burada eğitim gördüler.
1882'de ise Âlimcan Barudî (1957-1921) tarafından Muhammediye Medresesi kuruldu. XX. yüzyılın başında burada 500'den fazla öğrenci eğitim görüyordu. Fâtih Emirhan (1886-1926), Fethi Burnaş (1898-1942), Mecid Gafûrî (1880-1934), Kerim Tinçurin (1887-1938) gibi yazarlar, besteci S. Saydaşev (1900-1954), ressam B. Urmançe (1897-1990) bu medresenin mezunlarıdır. Medreselerin dışında 1876'da Tatar mahallelerinde Tatar çocukları için Rusça eğitim veren öğretmenlik okulu açıldı. Meşhur Türkolog V.V. Radlov (1837-1918) ve Kayyûm Nâsırî (1825-1902) burada ders verdiler. Yine Ayaz İshakî, Sadri Maksudi Arsal (1878-1957), M. Sultangaliev (1892-1940) gibi devlet ve bilim adamları buradan mezun oldular. 1872'de ise Kazan'da N.İ. İlminski'nin (1822-1891) inisiyatifiyle misyonerlik amacıyla öğretmenlik okulu kuruldu.
Başta İlminski olmak üzere Rus misyonerlerinin faaliyetleri, Tatarlar'ı harekete geçirdi. Kazan'da yeni usul okulların açılmasının önemi vurgulandı. Bu sürece Abdünnâsır Kursavî (1771-1812) ve Şehâbeddin Mercânî (1818-1889) öncülük ettiler. Her iki âlim de müslüman toplumlarındaki geri kalmışlığı bertaraf etmek için İslam'ın ilk dönemlerindeki sadeliğine ve fikir hürriyetine dönülmesi gerektiğini ileri sürdüler. Kursavî ve Mercânî'nin Kazan'da başlattığı bu süreç, daha sonraki tarihlerde diğer Türk kökenli toplulukları da etkiledi. Nitekim 1883'te Kırımlı İsmâil Bey Gaspıralı (1851-1914) Tercüman gazetesini çıkartmaya başladı, Türkler'i "dilde, fikirde ve işte birlik" olmaya davet etti. Bu sürecin önemli dönüm noktalarından biri de 1884'te Gaspıralı'nın Kırım'da açtığı ilk usûl-i cedit mektebi oldu. Hem bu tür okullar hem de bunlarda uygulanan kolay okuma yazma metodu Rusya Türkleri'nin yaşadığı diğer bölgelerde de yayıldı. Dolayısıyla Türkler arasındaki hayatın her alanını etkileyen yenileşme hareketinin başlaması ve hayata geçirilmesinde de Kazan'ın etkisi büyük oldu.
Çarlık Rusyası döneminde başta Kazan olmak üzere Tataristan'da ayrıca Abdürrahim Otuz-İmeni (1754-1834), Hüseyin Feyizhânî (1828-1866), Kayyûm Nâsırî (1825-1902), R. Fahreddin (1859-1936), Mûsâ Cârullah (1875-1949), Sadri Maksudi (1878-1957), Yusuf Akçura (1876-1935), Ayaz İshakî (1878-1954) gibi aydınlar Tatarlar arasında maarifçiliğin ve çeşitli bilim dallarının gelişimi için çaba sarfettiler ve önemli eserler kaleme aldılar.
Sovyetler Birliği döneminde eğitim alanında da büyük değişiklikler oldu. Özel okullarla dinî okullar kapatıldı, onların yerine devlet okulları açıldı. Eğitim zorunlu hale geldi. Kazan Pedagoji Enstitüsü, Kazan Kimya-Teknoloji Enstitüsü, Kazan Havacılık Enstitüsü, Kazan Devlet Tıp Enstitüsü gibi yüksekokullar açıldı. Bir sonraki köklü değişiklikler ise 1990 sonrasında gerçekleşti.
1990'lı yıllardan itibaren Tataristan'da millî kültürü canlandırmaya yönelik faaliyetler başladı ve eğitimle kültür alanında köklü değişiklikler yapıldı. 1990-2000 yılları arasında başta Kazan olmak üzere cumhuriyette çok sayıda Tatar gimnazyumu açıldı, birçok okulda Tatarca eğitim veren sınıflar oluşturuldu, Tatarca dersleri okutulmaya başlandı. Devlet okullarının yanı sıra meslekî okullar, gimnazyumlar ve özel okullar açıldı. 2020 yılı istatistiklerine göre Kazan'da 282 anaokulu, kırk dördü gimnazyum olmak üzere 179 okul, altmış müzik ve sanat okulu, elliye yakın spor okulu, elliden fazla meslek okulu faaliyet göstermektedir. 179 okuldan otuz sekizinde eğitim Tatarca ya da Tatarca ve Rusça olmak üzere iki dilde verilmektedir.
1990'lı yıllarda yükseköğretim alanında da birtakım değişiklikler yapıldı. Tataristan Sosyal Bilimler Üniversitesi ve Tatar-Amerikan Bölgesel Üniversitesi kuruldu. 2005 yılında bunlar, Kazan Eğitim Üniversitesi ile birleştirildi ve Tatar Sosyal Bilimler-Pedagoji Üniversitesi adıyla faaliyet göstermeye başladı. Kazan Teknoloji Üniversitesi ile Kazan Teknik Üniversitesi'ne millî üniversite statüsü verildi. Rusya Federasyonu'nun en büyük ve itibarlı üniversitelerinden biri olan Kazan Devlet Üniversitesi, 2010'da Kazan Federal Üniversitesi adını aldı. Üniversitede Tatar Dili ve Edebiyatı Bölümü mevcut olup, bu bölüm ve üniversite bünyesindeki Şarkiyat Enstitüsü olmak üzere diğer bölümlerde Türkçe de seçmeli ders olarak okutulmaktadır (bk. Kazan Üniversitesi). Kazan Devlet Üniversitesi'nin dışında kırka yakın üniversite daha eğitim vermektedir. Bunların en önemlileri şunlardır: A.N. Tupolev Millî Teknik Araştırma Üniversitesi, Millî Teknoloji Üniversitesi, Devlet Enerji Üniversitesi, V.G. Timiryazev İnovasyon Üniversitesi, N.E. Bauman Veterinerlik Akademisi, N.G. Jiganov Devlet Konservatuvarı, Tıp Akademisi vb. Yine Kazan'da üç askerî (Topçu, Tankçı, Suvorov Askerî) yüksekokulu mevcuttur.
Üniversitelerin yanı sıra araştırma enstitüleri de cumhuriyetin eğitim ve ilmî hayatında önemli rol oynamaktadır. 1990'larda yaşanan ekonomik kriz, ilmî araştırmaların desteklenmesinin kesilmesine sebep oldu ve bunun neticesinde birçok araştırma merkezi ile laboratuvar kapatıldı, birçok ilim adamı işsiz kaldı. Ancak 1992'de kurulan Tataristan İlimler Akademisi, ilmî birikimin korunmasında önemli rol oynadı. İlimler Akademisi sekiz alt birimden oluşmakta, bu birimlerin her birinin çatısı altında çok sayıda enstitü ve araştırma merkezi faaliyet göstermektedir. 1994'te ise Tatar Ansiklopedisi Enstitüsü kuruldu. Aktif yayın faaliyetlerinde bulunan bu müesseselerden Ansiklopedi Enstitüsü, Tatar Ansiklopedisi adlı eseri çıkartırken, Arkeoloji Enstitüsü İdil Bulgarları, Altın Orda ve Kazan Hanlığı dönemindeki yerleşim yerlerinde kazı çalışmalarını sürdürmektedir. Akademiden bağımsız olan Tarih Enstitüsü ise yedi ciltlik Tatar Tarihi olmak üzere çok sayıda kitap yayımladı. Enstitünün yanı sıra Maarif, Fen ve Ruhiyat gibi yayınevleri de tarih ve edebiyata dair kitaplar basmaktadır. Tataristan'da yılda yaklaşık 500 farklı kitap (toplam tirajı 1.500.000) basılmaktadır. Basılan kitapların sayısı ve tirajı arttığı gibi özellikle sosyal bilimler alanındaki kitapların içeriği de değişmektedir. Sovyetler Birliği zamanında Altın Orda Devleti tarihinin araştırılması yasakken günümüzde Kazan'da Altın Orda Araştırmaları Merkezi faaliyet göstermektedir. Bu merkez, Sovyetler Birliği zamanında ve sonrasında Altın Orda ve Kazan Hanlığı konularında önemli çalışmalar yapan Mirkasım Osmanov (1934-2010) adını taşımaktadır.
Yine şehrin önde gelen eğitim müesseselerinin başında Muhammediye Medresesi, Kazan İslam Koleji, Rusya İslam Üniversitesi ve Kazan Ruhban Okulu gelmektedir. 1917'de kapatılan Muhammediye Medresesi, 1993'te yeniden açıldı ve artık yüksek eğitim kurumu olarak faaliyet göstermektedir. Erkeklerle kadınlar ayrı eğitim görmekte, öğrencilerin ikinci eğitim ve açık öğretim hakkı da bulunmaktadır. Muhammediye Medresesi'nin dışında Kazan'da bugün Apanay, Mercânî, İslamiyet'in kabulünün 1000 yılı gibi bu medreseler eğitim faaliyetlerini devam ettirmektedirler.
Rusya Müftülüğü'ne bağlı Kazan İslam Üniversitesi ise yalnızca Tataristan'ın değil Rusya'nın ve eski Sovyet coğrafyasının bu alandaki en önemli yüksek eğitim kurumudur. Öğrenciler burada Kur'an, İslam hukuku, Arapça, hadis bilimi gibi konularda eğitim aldıkları gibi üniversite hafız da yetiştirmektedir.
Daha XVIII. yüzyılda kurulan ve 1921'de kapatılan Kazan Ruhban Yüksekokulu ise 1998'de tekrar faaliyete geçti. Rus Ortodoks Kilisesi'ne bağlı bu yüksekokulda Hıristiyanlık dini ve tarihinin yanı sıra İslam Araştırmaları Bölümü de mevcuttur. Kazan ve Kazan dinî bölgesinde ona yakın manastır bulunmaktadır. 1439 yılında kurulan Voznesenskiy-Makaryev Erkek Manastırı, 1552'de kurulan Uspenskiy Zilantov Kadın Manastırı, XVII. yüzyılda kurulan Raifskiy Bogoroditskiy Erkek Manastırı bunların en önemlileridir. Bu manastırlarda Ortodoks din adamları yetiştirilmektedir.
Kazan'daki en büyük kütüphaneler ise Tataristan Millî Kütüphanesi ile N. İ. Lobaçevskiy Kütüphanesi'dir. Kazan Federal Üniversitesi'nin kütüphanesi olan N. İ. Lobaçevskiy Kütüphanesi'nin özelliği ise nadir eserler bölümüne sahip olmasıdır. Arapça, Farsça, Arap harfleriyle Tatarca ve Türkçe el yazmaları ile Kazan'da 1811'den beri çıkan gazeteleri içeren kütüphane (kütüphanenin bu bölümü), Doğu dillerinde kaleme alınmış eserleri ihtiva eden Rusya'nın ikinci en büyük kütüphanesidir. St. Petersburg'daki enstitüde bulunan el yazmalarının önemli bir kısmı, 1855'te Kazan'dan götürülen el yazmalarından oluşmaktadır.
Kazan aynı zamanda âdeta açık hava müzesidir. Şehrin en önemli yapısı şüphesiz Kazan Kremlini'dir. Eskiden içerisinde Han Sarayı'nın da bulunduğu Kremlin'in içerisinde bugün Devlet Başkanlığı Konağı'nın yanı sıra 2005 yılında açılan Kul Şerif Camii, Süyümbike Minaresi, Blagoveşenskiy Kilisesi gibi yapılar yer almaktadır. Süyümbike Minaresi'nin hemen yanında altı Kazan hanına ait mezar bulunmaktadır. Şehirde çok sayıda tarihî cami vardır. Bunların başlıcaları şunlardır: Şehâbeddin Mercânî Camii (1770), Apanay Camii (1771), Gali (1801), Eski Taş (1802), Akmescid (1805), Nûrullah Camii (1849), Sultan Camii (1868), Burnay Camii (1872) vd. Kremlin'in içerisinde yer alan 1552 tarihli Blagoveşenskiy Kilisesi'nin yanı sıra şehrin bir diğer önemli kilisesi de I. Petro'nun şehri ziyareti dolayısıyla 1723'te yapılan Petropavlov Katedrali'dir.
Kalenin içerisinde çok sayıda müze faaliyet göstermektedir. Bunlardan en büyüğü Ermitaj Kazan Müzesi'dir. Bunun dışında Tataristan Cumhuriyeti Millî Müzesi, Tataristan Cumhuriyeti Sanat Müzesi, İslam Kültürü Müzesi mevcuttur. Yine Abdullah Tukay ve Mûsâ Celil gibi Tatar şairlerinin müzeleri de şehrin önemli yapıları arasındadır.
Kazan bilimsel kuruluş ve bilim adamlarının yanı sıra edebiyat, müzik, tiyatro alanlarında da çok sayıda insan yetiştirdi. Tatarlar'ın millî marşı sayılan "Ana Dil" şiirinin yazarı Abdullah Tukay (1866-1913), II. Dünya Savaşı'nda Naziler'ce katledilen Mûsâ Celil (1906-1944), şair Hâdi Taktaş (1900-1931), şair Hasan Tufan (1900-1981), edebiyatçı Fâtih Emirhan (1886-1926), yazar Emirhan Eniki (1909-2000), maarifçi Alimcan İbrahimov, Tatar profesyonel müziğinin kurucusu Salih Saydaşev (1900-1954), Tatar tiyatrosunun kurucularından Galiasker Kamal (1878-1933) ile Kerim Tinçurin (1887-1938), halk müziği sanatçısı İlham Şakirov (1935-2019) bu isimlerin başlıcalarıdır.
Kazan eğitim müesseseleri, kütüphaneleri, müze ve tiyatroları ile Türk dünyasının önemli merkezlerinden biridir. Diğer taraftan Kazanlı ve komşu şehirlerin aydınları faaliyetlerini İdil-Ural coğrafyası dışında da sürdürdüler. Tatar ceditçiler, XX. yüzyılın başlarında Türkistan'da eğitim öğretim faaliyetleriyle uğraşırken başta Yusuf Akçura, Zübeyr Koşay, Sadri Maksudi Arsal, Ayaz İshakî, Ahmet Temir, Akdes Nimet Kurat gibi aydınlar Türkiye'de hem Türkiye Cumhuriyeti'nin kuruluş sürecinde hem de farklı bilim dallarının gelişiminde önemli rol oynadılar.
