Kazan'da İmparator I. Aleksandr'ın emriyle 1804 yılında Kazan Gimnazyumu temelinde kurulan ve ancak 1814'te açılabilen üniversitedir. Kazan Üniversitesi Türk dünyasındaki en eski yüksek eğitim kurumlarından biridir. 1917 yılına kadar Kazan İmparatorluk Üniversitesi, 1917-1925 yılları arasında Kazan Devlet Üniversitesi, 1925-2010 yılları arasında da Ulyanov-Lenin Kazan Devlet Üniversitesi adıyla faaliyette bulunmuştur. 2010 yılında adı Kazan Federal Üniversitesi olmuştur.
Kazan Üniversitesi, Rusya Federasyonu'nun Moskova Üniversitesi'nden sonra en eski ikinci üniversitesidir. Çarlık Rusyası'nda Kazan'da üniversite kurulmasının sebeplerinden biri buranın eskiden beri bilim ve kültür merkezi olmasıdır. Üniversitenin açıldığı ilk yıllarda dört fakülte vardı: Siyaset ve Ahlak Bilimleri, Fizik ve Matematik Bilimleri, Tıp, Sosyal Bilimler. Kısa süre sonra bölgede çok sayıda Arapça, Farsça ve Türkçe yazma eser olması ve bu dillere ihtiyaçtan dolayı Şarkiyat Bölümü kurulmuştur. 1835 yılında Şarkiyat Bölümü'nün öğretim üyeleri ve zengin arşiv, St. Petersburg'a gönderilmiştir. 1833'te Avrupa'nın ilk Moğol Dili Bölümü, 1837'de Rusya'nın ilk Çince Bölümü ile birlikte, Ermenice ve Sanskritçe bölümleri de yaklaşık aynı tarihlerde açılmıştır.
Kazan Üniversitesi'nde kızlara 1905'te misafir öğrenci olarak derslere katılma izni verilmiştir. Kazan Üniversitesi Rus devrim hareketlerinin de aktif merkezlerinden biri olmuştur. Devrim liderlerinden Vladimir Ulyanov (Ilyich) (Lenin), Kazan Üniversitesi Hukuk Bölümü'nde eğitim görmüştür. Lenin, çarlık karşıtı faaliyetleri dolayısıyla bu üniversiteden atılmış olsa da ölümünden sonra üniversiteye onun adı verilmiştir. 1930'lu yıllardaki üniversite reformuyla Kazan Üniversitesi'ndeki birçok fakülte temelinde ayrı üniversiteler ve enstitüler (Tıp Enstitüsü, Kimya Enstitüsü, Havacılık Enstitüsü) kurulmuştur.
II. Dünya Savaşı sırasında üniversite bir taraftan öğretim üyesi ve öğrenci kaybederken diğer taraftan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği Bilimler Akademisi bünyesindeki farklı müesseseler başta olmak üzere işgale uğramış şehirlerdeki önemli eğitim kurumları Kazan'a taşınmıştır. Böylece üniversite büyümüş ve çeşitli bilim dallarında ciddi gelişme sağlanmıştır.
Kuruluşundan itibaren üniversitede Tatar Türkçesi de okutulmuştur. 1812-1829 yılları arasında bu dersi ilk Tatarca alfabe kitabının yazarı İ.İ. Halfin, 1829-1846 yılları arasında Şarkiyatçı A.K. Kazımbek, 1846-1855'te Türkolog İ.N. Berezin vermiştir. XIX. yüzyılın sonunda ise bu dersi misyoner N.İ. İlminskiy ile günümüzde kütüphanesi İstanbul'da bulunan Hakas kökenli aydın N.F. Katanov okutmuştur. Tatar Filolojisi bölümü 1944'te açılmıştır. 1960 yılında bölümün adı Tatar Dili ve Edebiyatı olarak değiştirilmiştir. 1989'da buradan Tatar Filolojisi, Tarihi ve Şark Dilleri Fakültesi kurulmuş, 2000'de fakültenin adı Tatar Filolojisi ve Tarihi olarak değiştirilmiştir.
Kazan Üniversitesi'nin gelişiminde Batı'dan davet edilen bilim adamlarının katkısı olmuştur. Şarkiyatçı H.D. Fren (1782-1851), tıpçı ve etnograf K.F. Fuks (1776-1846), matematikçi M.F. Bartels (1769-1836), XIX. yüzyılda burada görev yapan başlıca bilim adamlarıdır. Hem üniversiteye yapılan yatırım hem de bu bilim adamlarının katkısı neticesinde aynı yüzyılda üniversitede önemli ilmî keşifler yapılmıştır. Üniversitenin mezunlarından olup daha sonra rektörlük de yapan N.İ. Lobaçevskiy (1792-1956), Öklid dışı geometrinin kurucularındandır. Bir başka bilim adamı N.İ. Zinin (1812-1880) nitrobenzenden anilin üretmiştir. Astronomi uzmanı İ.M. Simonov ise (1794-1855) Antartika'nın keşfine katılmıştır. Zinin'in öğrencisi A.M. Butlerov (1828-1886), organik kimyanın gelişiminde önemli rol oynarken E.A. Adamük (1839-1906) Rusya'da oftalmoloji dalının kurucularındadır. 1844'te K.E. Claus kimyasal element rutenyumu keşfetmiştir.
IV. Bütün Rusya Arkeologlar Kongresi 1877'de bu üniversitede yapılmıştır. Kongre sonuçlarından biri üniversite bünyesinde Arkeoloji, Tarih ve Etnografya Cemiyeti'nin kurulmasıdır. Ceditçilik hareketinin önderlerinden olan meşhur Tatar aydını Kayyum Nâsırî de (1825-1902) bu cemiyetin üyelerindendir.
2022 yılı itibariyle yaklaşık 50.000 öğrencinin eğitim gördüğü Kazan Federal Üniversitesi'nin Tataristan'ın Naberejnıe Çelnı ile Elabuga şehirlerinde şubeleri vardır. Üniversitenin N. İ. Lobaçevskiy adını taşıdığı kütüphanesinde 6 milyondan fazla kitap bulunmaktadır. Üniversitenin bünyesinde Tarih, Arkeoloji, Etnografya, Zooloji, Jeoleozi müzeleriyle Kazan Üniversitesi Müzesi, yayınevi ve online yayın yapan bir televizyon kanalı faaliyet göstermektedir. Çok sayıda periyodik yayın organı olmakla birlikte en meşhurları, 1834'ten beri yayımlanan Uçönıe Zapiski Kazanskogo Universiteta (Kazan Üniversitesi'nin Bilimsel Notları) dergisi ile Kazanskiy Universitet (Kazan Üniversitesi) gazetesidir.
