İnsanların eğitim ihtiyacının olması ve bu ihtiyacın her geçen gün artması farklı öğretme ve öğrenme çözümlerini gündeme getirmektedir. Eğitim sürecinde var olan fiziksel ortamların (sınıf, okul, üniversite vb.) yetersizliği ile bilgi ve iletişim teknolojilerindeki gelişmeler öğrenci ile öğretmenin aynı zaman ve/veya yerde olma gerekliliğini ortadan kaldırmıştır. Böylece geleneksel yüz yüze eğitim modelinin yanında açık öğretim kavramı ve modeli ortaya çıkmıştır.

Açık öğretim, insanların herhangi bir yerde ve herhangi bir zamanda eğitim alarak belli öğrenme hedeflerine erişmelerini sağlayan esnek bir öğrenme yolu sunan bir öğretim modelidir. Açık öğretim kavramı, aynı zamanda ve öğrencilerin eğitim süreçleri için bilgi ve iletişim teknolojilerinin kullanılmasını da ifade eder. Açık öğretim ile geleneksel (yüz yüze) eğitim yönteminden farklı olarak, öğrencilerin sınıfa, okula ya da üniversiteye gitme zorunluluğu bulunmamaktadır. Sonuç olarak açık öğretim, öğrencilere kitap, televizyon, video gibi geleneksel teknolojilerle ya da çevrim içi dijital teknolojilerle yapılandırılan platformlar aracılığı ile insanlara bağımsız öğrenme fırsatları sunar.

Aynı zamanda dünyadaki herkesin etkili öğrenme deneyimlerine ve kaynaklarına; maliyet, mesafe, kaynak yetersizliği gibi engellerden arınmış olarak erişmesi gerektiği inancına dayanan bir öğretim modeli ve felsefesi olarak değerlendirilir. Bu yönüyle açık öğretim sistemi, Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Komisyonu tarafından 1948 yılında kabul edilen İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi'nin 26. maddesinde yer alan "Herkes eğitim hakkına sahiptir" ve "Yükseköğretim, liyakat temelinde herkese eşit olarak erişilebilir olmalıdır" maddeleriyle betimlenen ihtiyaca cevap vermektedir. Bu bağlamda açık öğretim sistemi; öğrencilere eğitim hakkı ve fırsat eşitliği sağlar. Keza açık öğretim modelinde yüz yüze eğitimde ihtiyaç duyulan ulaşım, beslenme, barınma, gibi gereksinimlere de ihtiyaç duyulmaması açısından bazı dezavantajlı öğrenciler için de imkân sağlar.

Türkiye'de açık öğretim modeli olarak ifade edilen eğitim modeli dünyada açık ve uzaktan öğrenme olarak nitelendirilmektedir. Kullanılan usuller açısından öğretim süreci beş farklı dönemde ele alınabilir. Bu dönemler; yazışma-mektup dönemi, radyo-televizyon dönemi, açık üniversiteler dönemi, telekonferans-video konferans dönemi ve bilgisayar-internet ile sanal sınıf dönemi. Birinci dönem olarak ifade edilebilecek yazışma ya da mektup yoluyla öğretim, uzaktan öğretim yapmak için kullanılan en temel teknolojidir. Dünyada 1800'lü yılların başından 1900'lü yılların başına kadar, Türkiye'de ise 1953 ile 1975 yılları arasında yaygın olarak yazışma ve mektup aracı kullanılmıştır. 1900'lü yılların başında radyonun ve 1930'larda televizyonun yaygın kullanılmaya başlanması bunları 1990'ların başına kadar açık öğretim uygulamaları için önemli bir araç olmuşlardır. Açık üniversiteler 1969 yılında İngiltere'de, 1972'de İspanya'da, 1974'te Pakistan'da, 1979'da Çin'de ve 1982'de Türkiye'de kurulmuştur. Bütün dünyada 1980-2000 yılları arasında telekonferans ve video konferans yönetimleri açık öğretim ve uzaktan eğitim süreçlerinde kullanılmıştır. Son olarak, 1990'larda internetin yaygınlaşmasıyla açık ve uzaktan öğretim uygulamalarında ciddi bir dönüşüm yaşanmıştır. İnternet ve bilgisayar temelli bu dönemin günümüzdeki açık ve uzaktan öğrenme süreçlerini şekillendirdiği söylenebilir.

Açık öğretim modeli, öğrenme süreçlerinde kısıtlamaları kaldırarak öğrencilerin kendi kendilerine bağımsız olarak öğrenmesi öngörülür. Bu durum, öğrencilerin öz düzenleme ve öz yönelim becerilerine sahip olmalarını gerektirir. Ancak kayıttan mezuniyete kadar pek çok süreçte idarî ve teknik destek alırlar. Bunun yanında, öğrencilerin öğretim sürecinde çeşitli ders kaynaklarıyla desteklenmesi ve ihtiyaç olduğunda uygun şartlar altında öğretim elemanlarından destek alması önemlidir. Diğer taraftan açık ve uzaktan öğrenme, bilgi ve iletişim teknolojilerinin araç olarak kullanıldığı ve eğitim süreçlerinin baştan sona planlanması, ders kaynaklarının tasarımı, içeriklerin üretimi, sunumu ve başarının değerlendirilmesi aşamalarını içeren disiplinler arası bir bilim dalıdır. Bu bakımdan açık öğretim modelinin bir sistem olarak kabul edilmesi ve bütün aşamalarda bu sistem yaklaşımıyla ele alınması yönünde görüşler vardır.

Açık öğretim kavramı aynı zamanda açık eğitim, açık ve uzaktan öğrenme ve uzaktan eğitim gibi kavramlarla birbirinin yerine kullanılmaktadır. Özellikle son yıllarda teknoloji destekli uzaktan öğretim süreçlerinin yaygınlaşmasıyla beraber çevrim içi eğitim, sanal eğitim, çevrim içi öğrenme, e-öğrenme, web destekli öğretim gibi kavramlar aynı uygulamaları nitelemek için kullanılmaktadır. Temelde açık öğretim kavramı eğitimde açıklık felsefesinden beslenmektedir. Diğer kavramlar ise daha çok eğitimde esneklik düşüncesine dayanmaktadır. Açık öğretim ve uzaktan eğitim kavramları genellikle birbirinin yerine kullanılsa da bu kavramlar arasında bazı farklılıklar vardır. Açık öğretimle kıyaslandığında uzaktan eğitim programlarında ya da etkinliklerinde daha az öğrenci ya da katılımcı yer alır. Açık öğretim teknik olarak genellikle kurum tabanlı kitlesel bir eğitimi ifade ederken uzaktan eğitim sadece öğrenmenin bir yoludur. Öğrenciler ücretsiz/veya cüzi bir ücretle, pek çok kaynağa erişebilmektedir.

Keza açık öğretim kavramı; yaş, zaman, yer veya mekân farklılıklarını göz ardı ederek öğrenmenin önündeki engelleri kaldırmayı amaçlayan öğretim sürecini ifade eder. Bireyler; ne öğrendikleri, nasıl öğrendikleri, nerede öğrendikleri, ne kadar çabuk öğrendikleri, onlara kimin yardımcı olduğu ve öğrenmelerini ne zaman değerlendirecekleri konusunda sorumluluk alırlar. Uzaktan eğitim ise öğretmenlerin ve öğrencilerin zaman ve/veya mekân olarak ayrı olduğu bir öğrenme biçimidir. Açık öğretim ve uzaktan eğitimi kapsayan en güncel ve kapsamlı kavram ise açık ve uzaktan öğrenme kavramıdır. Açık ve uzaktan öğrenme, öğrencilerin birbirlerinden, öğretmenlerinden ve öğrenme kaynaklarından zaman ve/veya mekân olarak uzakta olduğu, öğrencilerin birbirleriyle, öğretmenleriyle ve öğrenme kaynaklarıyla etkileşimlerini teknoloji destekli uzaktan iletişim sistemleri aracılığı ile gerçekleştirildiği öğrenme süreci olarak tanımlanabilir.

Türkiye'de açık öğretimin ilk ortaya çıkışı kurumsal ve sistematik uygulamalar bağlamında düşünüldüğünde iki kurum öne çıkmaktadır. Bunlardan ilki Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi diğeri ise FONO Açıköğretim Kurumu'dur. FONO, 1953 yılında İngilizce'yi öğretme amacıyla faaliyete başlamıştır. Kurum mektupla ya da yazışma yöntemini temel alarak uzaktan öğretim sürecini yürütmüştür. Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi ise açık öğretim kavramının felsefesine tam anlamıyla uygun olacak şekilde 1982 yılında yükseköğretim seviyesinde kurulmuş ve eğitim öğretim faaliyetlerine iki program ile başlamıştır. Bu yolla, çeşitli sebeplerle yüz yüze eğitime katılamayan veya kişisel gelişimlerine katkı sağlamak isteyen herkese (büyük kitlelere) zaman ve/veya mekân kısıtı olmadan eğitim imkânı sağlanmıştır. Bu süreçte başat olarak kitap, televizyon, video gibi geleneksel teknolojilerden yararlanılmıştır.

Açık ve uzaktan öğrenme yoluyla yükseköğretime devam eden öğrencilerin sayısı her geçen gün artmaktadır. 2020-2021 öğretim yılı yükseköğretim istatistiklerine göre toplamda 8.240.997 öğrencinin 4.439.703'ü açık ve uzaktan öğrenme yoluyla öğrenim görürken 3.801.294 öğrenci yüz yüze öğrenim görmektedir. Başka bir ifadeyle, toplam öğrenci sayısının yaklaşık %54'ü açık ve uzaktan öğrenme yoluyla öğrenim görmektedir. Bu verilere göre, açık ve uzaktan öğrenme yoluyla öğrenim gören öğrencilerin sayısı yüz yüze öğrenim gören öğrenci sayısından daha fazladır. Açık ve uzaktan öğrenmenin zaman ve/veya mekân bağlamsız öğretim fırsatı sunması, hayat boyu öğrenmeyi desteklemesi, öğrencilere öğrenme süreçlerinde esneklik ve özgürlük sağlaması önümüzdeki süreçlerde bu öğretim türüne yönelik talebi ciddi oranda arttıracağı düşünülmektedir.

Açık öğretim sisteminin ülkemizdeki önemli örneklerinden birisi de açık liselerdir. Açık öğretim liseleri (AÖL), iletişimde ve bilişim alanındaki gelişim ve çeşitliliğin artışına uyumlu bir ihtiyaç şeklinde 1992-93 eğitim öğretim döneminde Film Radyo ve Televizyonla Eğitim Başkanlığı'na bağlı olarak kuruldu. Bu başkanlığın eğitim faaliyetleri 3 Nisan 1998 tarih ve 4359 sayılı yasayla Eğitim Teknolojileri Genel Müdürlüğü kapsamına alındı. Ayrı tarihle birlikte Açık Öğretim Lisesi Müdürlüğü ilgili genel müdürlüğün uhdesinde hizmet vermeye başlayan açık öğretim liseleri, 14 Eylül 2011 tarihinde 652 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile Hayat Boyu Öğrenme Genel Müdürlüğü bünyesine alınmıştır. Halen aynı genel müdürlük bünyesinde faaliyetlerini sürdürmektedir. Müfredat ve ders içerikleri açısından örgün eğitimdeki genel liselerden farklı olmayan açık öğretim liseleri, iç işleyiş ve yapı açısından özgündür. Söz gelimi uzaktan öğretim ilkelerinden istifade edilerek kredili ders geçme sistemi uygulanmaktadır. Diğer liseleri de ilgilendiren mevzuat değişiklikleri bağlamında süre olarak 2006'da dört yıllık eğitime dönüştürülmüştür.

Belirtilen açık eğitim sistemi unsurlarına ek olarak ülkemizde çok sayıda üniversite uzaktan eğitim yolu ile eğitim imkânları sunmaktadır. Uzaktan eğitim aynı zamanda olağanüstü koşulların (deprem, sel ve pandemi gibi) doğurduğu zorunlu durumlarda geçici şekilde sunulan bir eğitim imkânı olarak da göze çarpmaktadır.