A

BESLENME

Vücut için gerekli olan besin maddelerini yeteri kadar alma ve sindirme.

  • BESLENME
    • Ayşe GÜNEŞ BAYIR
    • Web Sitesi: Türk Maarif Ansiklopedisi
    • Son Güncellenme Tarihi: 18.12.2022
    • Erişim Tarihi: 23.10.2025
    • Web Adresi: https://turkmaarifansiklopedisi.org.tr/beslenme
    • ISBN ve DOI Numarası:
    • Bu metni kaynak göstererek kullanabilirsiniz.
    BESLENME
BESLENME

Vücut için gerekli olan besin maddelerini yeteri kadar alma ve sindirme.

  • BESLENME
    • Ayşe GÜNEŞ BAYIR
    • Web Sitesi: Türk Maarif Ansiklopedisi
    • Son Güncellenme Tarihi: 18.12.2022
    • Erişim Tarihi: 23.10.2025
    • Web Adresi: https://turkmaarifansiklopedisi.org.tr/beslenme
    • ISBN ve DOI Numarası:
    • Bu metni kaynak göstererek kullanabilirsiniz.
    BESLENME

Beslenme tarih boyunca toplumların yaşadığı coğrafya, sahip oldukları din, inançlar ve sosyoekonomik etkiler altında gelişip her millette özgün bir kültür meydana getirmiştir.

Türkler tarih yolculuklarında çeşitli toplumlarla karşılaşmış, böylece zengin bir beslenme kültürünü oluşturmuşlardır. Orta Asya'da yaşamış olan Türkler'in beslenmeleri et ve süt gibi hayvansal besinlere ve bunlardan ürettikleri et ve süt ürünlerine dayanmaktaydı. Göktürk kitabelerinde "aş" kelimesi "yemek" anlamında yer alır. Yemek çeşitli sosyal faaliyetlerin de önemli unsurlarındandı. Söz gelimi düğün ve ölüm törenlerinde bulgur pilavı etli olarak yapılıp sunulurdu. Kırgızlar çeşitli tahıllar yetiştirip onları öğütüp işleyerek "begni" adlı içeceği, Oğuzlar ise bozayı üretip tüketirlerdi. Kırgızlar, et konservesi üretip Çin ile ticaretini yapmışlardır. Daha yerleşik bir hayat düzeni kuran Uygurlar tahıllardan başka meyve ve sebze yetiştiriciliği de yaparlardı.

XIII. yüzyıl Selçuklu döneminde farklı tahıllardan bazlama, yufka, somun ekmek gibi yiyecekler üretilmekte, meyveler, sebzeler, süt ve süt ürünleri, et ve et ürünleri taze veya tuzlama gibi yöntemlerle saklanıp tüketilmekteydi. Baharat kullanımı da yaygındı. İnce yufkadan dürüm yapılması "Ötmek türmeklendi" şeklinde ifade edilirdi. Günümüz Türk mutfağını şekillendiren en önemli etken, saray mutfak kültürü de halk tarafından benimsenmiş olan Osmanlı mutfak kültürüdür. Osmanlı mutfak kültüründe et ağırlıklı beslenme ile Anadolu mutfak kültürünün harmanlandığı görülür.

Sağlıklı yaşam, beslenmenin gelişigüzel değil bilinçli olarak yapılmasını gerekli kılar.  Beslenmede önemli olan yeterli-dengeli beslenmek ve beslenme bozukluklarından korunmaktır.  Beslenme bozuklukları tıbbî veya fiziksel sebepler, uygun olmayan besin seçimi ve uygun olmayan beslenme dinamikleri gibi sebeplerden kaynaklanır. Toplumda görülen beslenme bozukluklarından etkilenen başlıca gruplar; hızlı büyüme döneminde olan çocuklar, yaşlılar, doğurganlık çağındaki kadınlardır. Düşük sosyoekonomik düzeydeki bireylerde yetersiz ve dengesiz beslenme şeklinde görülen bu bozukluklar; yüksek sosyoekonomik düzeydeki bireylerde ise aşırı ve hatalı beslenme kaynaklı obezite ve buna bağlı gelişen kronik hastalıklar olarak görülmektedir.

Bir bilim dalı olarak beslenme, XX. yüzyıldan itibaren birçok disiplinin katılımı ile hızla gelişmiştir. Günümüzde ise besinlerin bileşiminde yer alan besin öğeleri ile birlikte besin öğesi olmayan besin birleşenlerini, besinlerin fiziksel, kimyasal ve mikrobiyolojik özelliklerini, besinlere uygulanan işlemlerin insan sağlığı üzerine etkilerini, besin üretiminde kullanılan teknolojik süreçleri, besin hijyenini, besin kaynaklı hastalıkları, besin güvenliğini, toplu beslenme sistemlerinin ilkelerini ve uygulamalarını, besinlerin sağlığın korunması-geliştirilmesindeki ve hastalıkların önlenmesindeki payı ve beslenme tedavisi yaklaşımlarını çeşitli özellikler açısından inceleyen bir bilim dalıdır. Belirtilen hususlarla ilgili bireylerin ve toplumların bilinçlendirilmesi amacıyla yürütülen eğitim çalışmaları da beslenme eğitimi alanını oluşturmaktadır.

Beslenme eğitiminin amacı başta bireylere beslenme bilincini kazandırmak olmak üzere kendini farketme, tutum değiştirme, karar verme, davranış değiştirme ile birlikte sosyal değişimi sağlamaktır. Beslenme eğitimi yaşamın farklı dönemlerindeki bireylere sağlıklı beslenme bilinci aşılamaya çalışmakta, beslenme sorunlarını oluşmadan önlemek ve çözümlemek için yöntem ve materyaller geliştirmektedir. Sağlıklı beslenme alışkanlıklarının kalıcı hale gelmesi, eğitim uygulaması kapsamındaki uygulamaların tekrarlanmasını, kontrol edilmesini, düzeltilmesini ve geri bildirimler doğrultusunda sürecin gözden geçirilmesini içermektedir. Beslenme eğitimi planlı bir eğitimdir ve amaçlarına ulaşabilmesi için bireylere ne zaman, nerede ve ne kadar süreyle verilmek isteniyorsa uygun ve etkili şekilde planlama gerektirir. Bu eğitimi verecek kişilerin de alanının eğitimi için yetkin durumda olmaları beklenir. Eğitimin kimlerce, hangi yöntem ve materyallerle gerçekleştirileceği önceden planlanır ve uygulamaya konulur. Bireyin beslenme eğitimi anne karnında başlayıp bebeğin doğduğu ve geliştiği ailede devam etse de çocukların beslenme eğitimi diğer ortamlarda da sürer. Özellikle okul öncesi çağdaki erken çocukluk dönemindeki çocuklara Millî Eğitim Bakanlığı'nın müfredatı ve Sağlık Bakanlığı'nın desteği ile beslenme eğitimi verildiği gibi ilköğretim ve ortaöğrenim müfredatındaki bazı ders içeriklerinde de bu eğitim sunulmaktadır. Millî Eğitim Bakanlığı'nın 22 Mart 2022 tarihinde başlattığı "Aile Okulu Projesi" kapsamında 'Sağlıklı Beslenme ve Fiziksel Aktivite' eğitimleri de verilmiştir. Yükseköğrenimde ise, sağlıkla ilgili alanlardaki fakülte ve bölümlerin müfredatında beslenme eğitimi yer almaktadır. Bu bağlamda, Türkiye'de verilen beslenme eğitimleri öğrencinin yaşına uygun olarak bütün okul hayatı boyunca sürmektedir. Ancak çocuklarda yeme düzeni ve beslenme alışkanlıkları büyük ölçüde ebeveynlerin etkisi altında gelişir. Gelişimsel olarak burada en önemli görev anneye düşer. Anne ve babanın çocuk için sağlıklı beslenme alışkanlıkları geliştirmesi çocuklarının ergenlik ve yetişkinlik dönemindeki beslenme şeklini ve sağlık durumunu etkilemektedir.

Okul öncesi çocukların (iki-altı yaş) yeterli ve dengeli beslenmemesi şişmanlık, iştahsızlık, kabızlık ve diş çürüğü gibi sağlık sorunları ile birlikte merkezî ve periferik sinir sistemlerinde kalıcı hasarlara yol açabilir. Okul çağı (altı-on iki yaş) ve ergenlik dönemdeki çocuklar (on iki-on sekiz yaş) için fizyolojik, psikolojik ve sosyal gelişimin hızlı olduğu, yaşam boyu devam edebilecek davranışların büyük ölçüde bu dönemde oluştuğu bilinmektedir. Bu dönem çocuklarının okul hayatı ve çevresel etkenler altında beslenme alışkanlıkları gelişmektedir. Bu sebeple, Millî Eğitim Bakanlığı'nın Sağlık Bakanlığı ile Tarım ve Ormancılık Bakanlığı iş birliği sonucunda okullarda beslenme eğitim programları ve projeleri düzenlenmektedir. İlaveten, okul kantin ve yemekhanelerinin denetlenmesi (satılan gıdaların sağlıklı beslenme uygunluğunun denetimi), "Okul Sütü Programı", kuru üzüm dağıtımı, "Beyaz Bayrak Projesi" (okullarda hijyen ve temizlik şartlarının sağlanması) ve "Beslenme Dostu Okul Projesi" (kantin-yemekhane temizliği, satılan gıdaların uygunluğu, beslenme çantası içeriği ve kontrolü) öğrenci yaş ve gruplarına özel örnek menü ve beslenme çantası planlamaları da okul sağlığına yönelik çalışmalar ve projeler kapsamında sürdürülmektedir.

Millî Eğitim Bakanlığı tarafından "Okul Sağlığı" başlığı altında on altı adet mevzuat yayınlanmış olup bunlardan bir tanesi mülga iken dört tanesi yürüklüktedir. Millî Eğitim Bakanlığı'nın 2020/8 sayılı "Okul Kantinlerinde Satılacak Gıdalar ve Eğitim Kurumlarındaki Gıda İşletmelerinin Hijyen Yönünden Denetlenmesi Genelgesi" ile temel eğitim ve ortaöğretim yaş grubundaki çocukların kontrolsüz bir şekilde tükettiği besinlerin hem çocukluk çağında hem de yetişkinlik dönemlerinde sağlıkları üzerinde hangi olumsuz etkilerin olabileceği tanımlanmış; bu konuda bazı önlemlerin alınmasının zorunluluğu bildirilmiştir (https://okulsagligi.meb.gov.tr/www/mevzuat/kategori/25).

Milli Eğitim Bakanlığı'nın 15/02/2010 tarih ve 484 sayılı "Okullarda Yemek Hizmetleri Genelgesi" ile "yatılı ve pansiyonlu okullar için beslenme rehberi" kitapçığına uygun hali ile gıda maddelerinin alınıp okulun kadrolu veya hizmet satın alınması yoluyla görevlendirilen personele yemeklerin pişirtilmesi hususları bildirilmektedir. Öğrencilerin güvenli kaynaklardan temin edilen gıdalarla beslenmesinin önemli olduğu adı geçen genelgede vurgulanmıştır (http://mevzuat.meb.gov.tr/dosyalar/868.pdf).

Ayrıca Millî Eğitim Bakanlığı 24/02/2013 tarih ve 131289 sayı ile "Diyabetli Öğrenciler Genelgesi"nde diyabet tedavisi gereği bu öğrencilerin beslenmesinde "ara öğün" almalarının zaruriyeti sebebiyle öğrencilerin sınıflarında "ara öğün" beslenebilecekleri belirtilmiştir. Ayrıca yatılı ve pansiyonlu okullardaki diyabetli öğrencilerin ders programlarını aksatmayacak şekilde "üç ana ve üç ara öğün" beslenmeleri sağlanmaktadır (http://mevzuat.meb.gov.tr/dosyalar/1632.pdf).

"Beslenme" kavramı "Millî Eğitim Bakanlığı Okul Öncesi Eğitim ve İlköğretim Kurumları Yönetmeliği"nde altı yerde geçmektedir. Bu yönetmeliğe göre; beslenme programının uygulanması ve öğle yemeklerini okulda yemek zorunda kalan öğrenciler için, imkânlar ölçüsünde bir mutfak ve yemek odası ayrılması gerekliliği ile birlikte sınıf/şube öğretmenler kurulunda; sınıf/şubedeki öğrencilerin kişilik, beslenme dahil konular ile alınacak önlemler görüşülmesi gerektiği yer almaktadır. Ayrıca okul müdürünün kurumdaki görevlerinden biri de okulun öğrenci, beslenme, bakım, koruma, temizlik, düzen, nöbet, halkla ilişkiler ve benzeri görevler ile Bakanlık ve il/ilçe millî eğitim müdürlüklerince verilen görevler ile görev tanımında belirtilen diğer görevlerin yerine getirilmesini sağlamaktır. Aynı yönetmeliğin 67. maddesi okul öncesi eğitim hizmeti olup 12 Mayıs 2023 tarihinde değişiklik yapılmıştır. Buna göre; okul öncesi eğitim hizmeti kapsamında beslenme saatlerinde çocuklara refakat etmek zorunda olan öğretmen ve yardımcı personel okuldaki yemek hizmetinden ücretsiz yararlanır.

Kaynakça

Akman, Mehmet. “Osmanlı Mutfak Kültürünün Tarihsel Gelişimi”. Türk Mutfağı. Ankara 2019.

Baysal, Ayşe. Beslenme. Ankara 2021.

Bilici, Saniye - Köksal, Eda. Okul Öncesi ve Okul Çağı Çocuklara Yönelik Beslenme Önerileri ve Menü Programları. Ankara 2013.

Çağdaş, Aysel. “Çocukluk ve Ergenlikte Sosyal Gelişim”. Çocuk ve Ergende Sosyal ve Ahlak Gelişimi. Ankara 2002.

(https://www.mevzuat.gov.tr/File/GeneratePdf?mevzuatNo=19942&mevzuatTur=KurumVeKurulusYonetmeligi&mevzuatTertip=5)

(https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2023/05/20230512-26.htm).

Kasar, Hüsnü. “Türk Mutfak Kültürü Evreleri ve Mutfak Sentezinin İncelenmesi”. Journal of Humanities and Tourism Research. 11/2 (2021), s. 359-378.

Öcal, Safa. “Eski Türklerde Yiyecekler”. Türk Dünyası Araştırmaları. 35 (1985), s. 161-213.

Ögel, Bahaeddin. Türk Kültür Tarihine Giriş. Ankara 2022.

Öngün Yılmaz, Hande. “Yeme ve Beslenme Bozuklukları”. Beslenme Obezite ve Toplum Sağlığı. ed. Ç. Yaman - N. Erenoğlu Son. Ankara 2019, s. 35-60.

Sürücüoğlu, Metin Saip - Özfer Özçelik, Ayşe. “Türk Mutfağının Tarihsel Gelişimi”. Türk Mutfağı. Ankara 2019.

Talas, Mustafa. “Tarihi Süreçte Türk Beslenme Kültürü ve Mehmet Eröz’e Göre Türk Yemekleri”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi. 18 (2005), s. 273-283.

Uçar, Aslı - Aktaş, Nazan. “Beslenme Eğitimi Neden Gereklidir?”. Beslenme Eğitimi. Ankara 2019.

Yabancı Ayhan, Nurcan - Asil, Esma. “Okul Çağı ve Adölesan Dönemde Beslenme”. Anne-Çocuk Beslenmesi. Ankara 2019.

Kaynak: https://turkmaarifansiklopedisi.org.tr/beslenme

Görüş, öneri ve yorumlarınız için tıklayınız.

Bilgi paylaştıkça çoğalır. Okuduğunuz için teşekkür ederiz.

BESLENME

Vücut için gerekli olan besin maddelerini yeteri kadar alma ve sindirme.