Kırımlı İsmâil Gaspıralı'nın Bahçesaray'da kendi kurduğu Matbaa-yı İslâmiye'de 10 Nisan 1883 tarihinde çıkarmaya başladığı gazetedir. Gazete, 1917 yılının sonuna kadar otuz dört yıl İstanbul Türkçesi ile yayımlanmıştır. Tercüman'ın çıkmasındaki temel amaç, Rusya hakimiyetinde yaşayan Türkler'in millî kimliklerini kazanmaları, sosyal, kültürel ve eğitim hususlarında gelişebilmelerini sağlamaktır. 1914'ten sonra Tercüman'ın başmuharrirliğini Hasan Sabri Ayvazov (ö. 1938) yapmıştır. Çarlık hakimiyetinde yaşayan Türkler'in üçüncü ve en uzun ömürlü tek Türkçe süreli yayınıdır. O dönemde müslüman neşriyatına sansür uygulandığı için gazetenin yayımına da ancak Rusça'sının da bulunması durumunda çıkarılması izni verilmiştir.

İsmâil Gaspıralı, Tercüman/Perevotçik gazetesini çıkarabilmek için çok daha önceden çalışmalarda bulunmuş, ancak 1882 yılında izin alabilmiştir. Eşi Zühre Hanım'ın malî destekleri ile yayımlanabilen gazetenin bir sayfası Rusça, diğer sayfası ise İstanbul Türkçesi merkezli ortak Türkçe iledir. Sade ve açık bir dille iki yaprak-dört sayfa halinde çıkmıştır. Gazete adının altındaki klişede "Ahvâlât-ı Dâhiliye ve Hâriciye, Maarif ve Edebiyata Dair Haftalık Gazete" ibaresi yer almıştır. Tercüman'ın Türkçe kısmındaki yazılarla Rusça bölümü birebir aynı olmamıştır. Bazan hiç Rusça'sı olmayan yazılar yer alırken, bazan da Rusça özetle yetinilmiştir.

Tercüman 1903 yılına kadar haftalık yayımlanmış, 1904-1905 yılları arası haftada bazan iki, bazan üç, 1906'da haftada üç, 1907-1908 yılları arası haftada iki, 1909-1912 yılları arasında ise yine haftada bir gün yayımlanmıştır. 1912'den 1917 yılı sonuna kadar ise haftada bazan üç bazan da beş gün çıkmıştır. Gazete ilk sayısından itibaren, maddi gelir için reklamlara da yer vermiştir. Bütün Türk dünyasında okunacak bir dille yayın yapmış ve bunu da büyük ölçüde başarmıştır. Türk dünyasının her tarafında ciddi bir abone sayısına ulaşmış, Ceditçilik hareketinin önde gelen seslerinden/sözcülerinden biri olarak kabul edilmiştir (bk. Ceditçilik). Rusya'da Meşrutiyet'in ilanından (1905) sonraki kısmî özgürlük yıllarında (Ekim 1910'dan başlayarak) Gaspıralı, Tercüman'ın esas çizgisini açıkça ifade etmiş ve "tevhîd-i lisan, tevhîd-i fikir, tevhîd-i amel" ilkesinden söz etmiştir. Ekim 1912'den itibaren de bunu Tercüman'ın sloganı haline getirerek, "Dilde, fikirde, işte birlik" alt başlığını gazeteye eklemiştir. Gaspıralı Aralık 1907 tarihinden sonra gazetenin Rusça kısmını kaldırmıştır. Ayrıca gazete, 1905-1908 yılları arasında Tercümân-ı Ahvâl-i Zamân adıyla yayımlanmış, 1909'dan itibaren ise tekrar sadece Tercüman ismi kullanılmış ve son yıl yine Tercümân-ı Ahvâl-i Zamân ismi tercih edilmiştir (bk Gaspıralı, İsmâil).

Tercüman gazetesinin ilk sayıları Petersburg sansüründen geçmişse de 25 Ağustos 1884 tarihinden 1905 yılına kadar bu göreve Kırımlı Karaim Türkleri'nden Akmescit'te Öğretmen Okulu müfettişliği yapan İlya İliç Kazas (ö. 1912) getirilmiştir. İlya Kazas, Gaspıralı'nın daha önceki Rusça yazılarını yayımladığı Tavrida gazetesinin de yayıncısı ve editörüdür.

Tercüman gazetesi, hem müslümanların ihtiyaçlarını ve mevcut durumlarını Ruslar'a duyurmak hem de Türk dünyasının birbirinden ve dünyanın gidişatından haberdar olabilmesi amacıyla yayımlanmıştır. Bir diğer amaç ise ortak bir kültürel aydınlanmaya yol açmaktır. Bunu yaparken Çarlık yönetiminin resmî politikasıyla uyumlu olmaya özen göstermiştir. Gerek bu uyumlu politika gerekse sansürcü İlya Kazas sayesinde, gazete uzun yıllar varlığını kesintisiz sürdürebilmiştir. Kazas, bazı sıkıntılı dönemlerde Rus idarecilerine karşı direnmiş ve gazetenin kapanmasını engellemiştir. Nitekim Gaspıralı, Tercüman'ın ilk sayısında İlya İliç Kazas'ın, daha sansürcü olmadan önce, yardım etme sözü verdiğini yazmaktadır. İsmâil Gaspıralı, bu gazete sayesinde; Avrupaî tarzda okullarda eğitime yer verilmesi, Türkler'in alfabe birliği, kadın hakları, Türkler'in iktisadî hayata katılmaları, dinî idarelerin ıslah edilmesi, yardımlaşmaya dönük cemiyetlerinin tesis edilmesi gibi düşüncelerini kamuoyuna yayma imkânını elde etmiştir.

Gazete genel olarak müslümanların eğitimi konularına odaklanırken, iyi eğitim almış olan Türk kadınlarını da sıklıkla gündemde tutmuştur. Kızların eğitilmesi, ana dili, annelik ile iyi toplum ve millî kimlik arasında bağ kurmuştur. Tercüman gazetesinin genel muhtevası; ortak ve mahallî dil meseleleri, alfabe ve imla konuları, dinî kurumların ıslahı, millet ve milliyetçilik, eğitim, Türk topluluklarının sosyal ve kültürel ahvali, usûl-i savtiyye, yani usûl-i cedit anlayışının mahiyetine dair yazılar, edebiyat, sanat, siyaset, ekonomi yazıları, diğer Türk dünyası neşriyatıyla ilgili bilgiler ve Türk bölgelerinden güncel haberler üzerine kuruludur.

İsmâil Gaspıralı, Tercüman'da; mektep ve medrese eğitimindeki yetersizliği, metotsuzluğu, eksik yönleri ve Rusya'da yaşayan Türkler'in her yönden geri kalmasının en önemli sebeplerinden birisinin modern anlamda eğitimsizlik ve bilhassa meslekî eğitimin bulunmayışı olduğunu ilk sayılardan itibaren devamlı olarak yazmıştır. Usûl-i cedit, usûl-i savtiye adını verdiği, yeni bir eğitim modeli için Tercüman gazetesini en iyi şekilde kullanmıştır. Gaspıralı'nın yeni eğitim sistemi hakkında Tercüman'daki yazılarında asıl önem verdiği noktalar; sıbyan mekteplerinden başlayarak avaz veya ses metodunun getirilmesi, eğitimin ana dilinde ve ortak Türkçe ile olması ve modern ihtiyaçlara cevap verebilecek fen bilimleriyle ilgili derslerin verilmesidir. Tercüman gazetesi bu yönleriyle, Türk dünyasının eğitimde yenileşmesinde önemli bir rol oynamıştır.

Tercüman gazetesi, zaman zaman okuyucularına ek halinde kitapçıklar vermiş, bazan da dergiler yayımlamıştır. Bunlar arasında Mektep (1898), Ha Ha Ha! (1906), Âlem-i Nisvân (1905-1910), Âlem-i Sıbyân (1910-1911) dergileri ve tek sayı yayımlanabilen Millet (1906) gazetesi bulunmaktadır. Tercüman gazetesi Türk Dünyası Vakfı tarafından 2013'te dört cilt halinde günümüz alfabesine orijinal halde aktarılmıştır.