Merv, Nîşâbur ve Belh ile beraber Horasan bölgesinin tarihteki en önemli dört şehrinden biri olmuştur. İran ve Türk kültürel sentezinin ortaya çıktığı bölgelerden biri olan Horasan'da tarih boyunca yoğun nüfus hareketliliği yaşanmıştır. Bölgede dinî alanda sırasıyla Sünnî, Mûtezilî ve Şiî gruplar esas belirleyiciler olmuşlardır.

Defalarca yıkılıp yeniden gelişen Herat'ın tarihi aşağıdaki altı ana döneme ayrılabilir: 1. İskender öncesi dönem, 2. İskender sonrasından İslam hakimiyetine kadar olan dönem, 3. İslam hakimiyetinden Moğol istilalarına kadar olan dönem, 4. Moğollar/İlhanlılar ile gelen Kertler ve takipçileri Timurlular dönemi, 5. Safevîler dönemi, 6. Safevîler sonrasından modern zamana Afganistan'ın en büyük ikinci şehri olduğu dönem.

İslam'ın yayılışı sürecinde VII. yüzyılın ikinci yarısında fethi tamamlanan Horasan bölgesini önce IX. yüzyılda ortaya çıkan Tâhirîler ve Sâmânîler kontrol ettiler. Daha sonra Gazneliler Herat'ın bir sonraki hâkimi oldular. Gazneli Mesud'un şehirde imar faaliyetleri olmakla beraber bunlardan geriye bir şey kalmamıştır. Şehir 1040'ların ilk yarısında Selçuklular'ın eline geçmiştir.

Ünlü kelamcı Fahreddin Râzî (ö. 1210) bu dönemde Herat'ta yaşamış, Gurlular ve Hârizmşahlar'dan himaye görmüştür. Moğol istilasından hemen önce şehrin 1 milyon civarında nüfusu, 400.000 civarında hanesi (çevre yerleşimlerle beraber olmalı), binlerce dükkânı olduğu belirtilmektedir. Bu rivayetler abartılı olsa da şehrin kayda değer bir gelişme gösterdiğini ortaya koymaktadır.

Cengiz Han, Hârizmşahlar'dan Herat'ı aldığında tahrip etmeyip kontrolü altında tutmak amacı ile şehre bir güç bırakmıştır. Moğol ordularının Celâleddin Hârizmşah tarafından mağlup edildiğini zanneden şehir halkı Cengiz'in bıraktığı askerleri öldürünce bunun cezası bütün halkın katli ve şehrin tahrip edilmesi olmuştur (1222). İlhanlı dönemi Horasan siyasî ve askerî mücadelenin yoğun olduğu bir dönemdir. Daha sonra gelen Timurlular devrinde (1381-1506) şehir mimari ve ekonomik açıdan çok gelişmiş, kültür ve sanat açısından da dünyanın önemli merkezlerinden biri haline gelmiştir.

Sultan Hüseyin Baykara (1469-1506) devri Herat'ın imar ve kültürel/entelektüel üretim bakımından geliştiği bir dönemdir. Sultan Hüseyin Baykara'nın kendi medresesini (Musalla'da) inşa etmesi ve zamanın en önemli imar edici figürü olarak öne çıkan Nevâyî'nin imar faaliyetleri ve de özellikle İhlâsiye'si dikkat çekici sonuçlar doğurmuştur. Bu yapının Hüseyin Baykara'nın vezirlerinden biri olan Hâce Efdalüddin Kirmânî'nin Herat'ta inşa ettirdiği külliyesine örnek teşkil ettiği bilinmektedir.

Timurlu sonrası dönemde Herat önce Özbek Şeybânî Han'ın, sonrasında da Safevîler'in eline geçti. XVI ile XVIII. yüzyıllar arasında Herat, Safevîler ve Kaçarlar gibi İran merkezli siyasi oluşumlar ile Mâverâünnehir tarafındaki Özbek hanlıkları arasında siyasî çekişme alanı oldu.

1700'lerin ortasına gelindiğinde Afgan gücünün yükselmesiyle birlikte şehir Afganların etkisinde kaldı ve 1863'te henüz oluşmakta olan Afgan Devleti'nin parçası haline geldi. XIX. yüzyılın diğer önemli gelişmesi ise Herat'ın Asya'daki İngiliz-Rus emperyal mücadelesi, yani "Büyük Oyun" sırasında kilit nokta haline gelmesidir. Bu mücadelede İngilizler, Ruslar'ın Afganistan'ı kontrol altına almalarına engel olmak için Rus askerî güçlerinin şehre yaklaşmalarını perdeleyeceği gerekçesi ile Gevherşad ve Sultan Hüseyin Baykara medreselerinden geriye kalanları, minareler hariç yıktırdı.

XX. yüzyılın ortalarında görülen kentleşme, 1979 Sovyet askerî müdahalesi ile sekteye uğradı ve şehrin nüfusunun göç etmesine sebep oldu. 2000'lerin başındaki Amerika Birleşik Devletleri müdahalesi ve Taliban dönemleri yeni bir kentleşme dalgasına yol açtı.

Kültür, sanat ve mimarlık tarihi açısından çok önemli şehirlerden biri olan Herat XX. yüzyıl sonlarında Birleşmiş Milletler Çocuklara Yardım Fonu (UNICEF) ve Ağa Han Vakfı gibi iki uluslararası kuruluşun dikkatini çekti ve bu kuruluşlar tarihî şehri korumak için önemli adımlar attılar (Jodidio, 2017: 168, 172, 186, 202). 2016 yılında Türk İşbirliği ve Koordinasyon Ajansı (TİKA) Herat ofisi açıldı ve Nevâyî Camii'nin restorasyonu da dahil olmak üzere çeşitli mimari ve kültürel projelere imza atıldı.

Şehir müslümanların eline geçtikten sonra inşa edilen Mescid-i Cuma (ulucami), İhtiyârüddin Kalesi ve Musalla Kompleksi yüzyıllar boyu şehre damgasını vurdu.

Herat'ın dört tarafını çevreleyen surlar tarih boyunca birçok defa yapılıp yıkılmış, bu sebeple zaman içinde şehrin dört bir yanını çevreleyen yüksek bir toprak yığının oluşmasına sebep olmuşlardır. Surlar yenilenip tamir edildikçe bu yığının üstünde yükseldi. Herat gravürlerinde görülebilen bu yığın üstü sur yapısının görkemli bir yapı olduğu söylenebilir. Eski şehrin surları XX. yüzyıldaki modernleşme ve kentleşme sürecinde yok oldular.

Herat aynı zamanda bahçeleri ile de ünlü bir şehirdir. Özellikle kuzeyinde yer alan bahçelerden bazıları tarihte iz bırakmışlardır. Timurlular şehrin bahçelerine özel bir önem vermişlerdir. Eski Herat XX. yüzyılda genişlemeye başlayınca yüzyıllar boyu şehrin ayrılmaz bir parçası olan bu açık hava mekânları yerlerini binalara bıraktı.

Sultan Hüseyin Baykara zamanında Herat'ın kültürel ve entelektüel üretim açısından en verimli zamanını yaşadığı söylenebilir. Sanat üretiminin yapıldığı atölyeler, medreseler ve entelektüel halkalar sayesinde İslam dünyasının önemli eserleri ve fikirleri bu şehirde ortaya çıktı.

XV. yüzyıla gelindiğinde Horasan, ana akım sufi hareketlerin kaynağı haline gelerek Anadolu, Azerbeycan, İran, Orta Asya ve Hindistan'ı etkilemeye başladı. Timurlular'ın sosyoekonomik istikrar sağlaması, hanedan üyeleri ve onların desteklediği âlim ve sufilerin Herat merkezli yapılar kurmaları sonucunda Herat ve Horasan bir çekim merkezi haline geldi. Muhtelif ve bazan da çatışan dünya görüşlerine ev sahipliği yapan şehir, dinî mekânları, bahçeleri, köşkleri, sulama sistemi, anıt binaları ile İstanbul, Kahire gibi zamanın görkemli İslam şehirleri grubuna dahil oldu.

Kültürel üretim bağlamında Herat deyince akla ilk olarak Abdurrahman (Molla) Câmî ve Nevâyî gelmektedir. Ayrıca Timurlu Heratı'nda yazılan belli başlı bazı eserlerin İslam dünyasında özellikle Orta Asya-İran-Anadolu ekseninde modern döneme kadar çok iyi bilinen, okunan eserler haline geldiklerini belirtmek gerekir. Bunlara tarih eserlerinden Ravzatü's-Safâ, inşa kitaplarından Esâsü'l-İktibâs, Devletşah Semerkandî'nin Tezkiretü'ş-Şuarâ'sı gibi eserler örnek verilebilir. Herat'ta yazılmış eserler, oluşturulan görsel dil İslam dünyasında zihinsel ve estetik bütünlük sağlayan ekoller olarak uzun süre işlev görmüşlerdir. Nevâyî ve Câmî eserlerini böylesine zengin bir kültür muhitinde ortaya koymuşlardır. Her ikisinin de şiirleri onlar hayattayken hem Herat'ta hem de daha uzak bölgelerde meşhur olmuşlar ve günümüze kadar sözlü ya da bestelenerek okunagelmişlerdir.

Kitap sanatlarında (görsel sanatlar) XV. yüzyılda ortaya çıkan Herat okulu Osmanlı, Safevî ve Bâbürlü sanatlarını derinden etkilemiştir. Baysungur Mirza (ö. 1434), XV. yüzyılın ilk yarısında kitap sanatlarının en önemli hamilerinden biri idi. Kurduğu kütüphane esas itibariyle bir yazma üretim merkezi olarak işledi. XV. yüzyılın ikinci yarısında minyatür dünyasının en önde gelen isimlerinden kabul edilen Behzad kariyerine Sultan Hüseyin Baykara sarayında başladı. Derviş Muhammed, Sultan Ali Meşhedî, Mîr Ali gibi hattatlar Timurlu hat geleneğini Herat'ta zirveye çıkardılar.

Bu üretimin önemli bir sonucu şehrin ve kültür hayatının bir model/ideal haline gelmesiydi. Nitekim Osmanlı tarihçisi Mustafa Âlî bunu açıkça belirtmiştir. Timurlular'dan sonra Herat'a hâkim olan Safevîler Timurlular ve onların mirasına sahip çıkan Özbekler'le aralarındaki çatışmaya rağmen daha Şah Tahmasb devrinden başlayarak Herat kültürel üretimini takdir ve takip etmişlerdir.

Özellikle kitap sanatları alanında 1570'te başlayıp 1630'lara kadar süren gelişmeler dikkat çekicidir. 1588-98 yılları arasındaki Özbek hakimiyeti devresinde ve bunu izleyen Safevî dönemi yöneticileri Hüseyin Şamlû (1598-1618) ve oğlu Hasan Şamlû (1618-1640) idaresi altında yazma üretimine çok değer verildi. Çoğaltılan eserlerin arasında Şahnâme, Nizâmî'nin Hamse'si, Emîr Hüsrev'in Heft Evreng ve Hamse'si, Sa'dî'nin Bostan ve Gülistan'ı, Hafız Divanı, Mesnevî gibi klasiklerin yanı sıra Câmî ve Nevâyî'nin eserleri vardı. Bu durum şehirde devam eden bir yerel hafıza ve kültür olduğunu göstermektedir. Bu eserlerden bazılarının hediye olarak Safevî sınırları dışına gönderilmesi, Safevîler'in bu şahsiyetleri takdir ettiğini ve de bölgeler ötesi kültürü paylaşmaya hevesli olduklarını ortaya koyar. Hüseyin Han kütüphanesinin seçkin sanatçılarla dolup Şah Abbas'ın bu kütüphaneden en yetenekli sanatçıları İsfahan'a taşıması bu dönemde Herat'ın sanat açısından hâlâ bir ihraç merkezi olduğunu gösterir.

Herat'taki bu üretimin yanında Fars bölgesinin başşehri olan Şiraz'da da Türkmen valileri XVI. yüzyıl boyunca kitap sanatları ve üretimine hâmilik yapmışlardır. Bu sebeple Herat'taki bu faaliyet Safevîler'in, Özbekler'in, Bâbürlüler'in ve Osmanlılar'ın oluşturdukları büyük kültürel dünyanın bir parçası olarak değerlendirilebilir.

Düşünce tarihi açısından bakıldığında önemli isimlerin Herat'ta bulundukları görülür. Fahreddin Râzî kariyerinin önemli bir bölümünü burada geçirmiş ve burada vefat etmiştir. Sadrüşşerîa (ö. 1346), Kutbüddin Râzî (ö. 1365), Mübârek Şah (ö. 1382'den sonra) ve Molla Câmî olarak bilinen Abdurrahman-ı Câmî (ö. 1492) Herat'ın düşünce hayatına yön veren en önemli şahsiyetlerdendir. İslam düşünce tarihinin kıymetli eserlerinden biri olan Nasîrüddîn-i Tûsî'nin Tecrîdü'l-İ'tikâd'ına en meşhur şerhlerden birini yazan meşhur astronom Ali Kuşçu'nun da yolu Herat'tan geçmiştir. Musannifek (ö. 1471) Şâhruh devrinde ismini duyurmuş ve birçok defa Anadolu'yu ziyaret ederek Timurlu ve Anadolu alanlarını arasında irtibatı sağlamıştır. Abdülgafûr-ı Lârî, Fethullah Şirvânî, Mesud Şirvânî ve daha birçokları Herat'ta yaşayıp eserleriyle ilim dünyasında önemli etkiler yapmışlardır. Herat XV. yüzyılda mantık çalışmaları bakımından oldukça canlıdır. XVI. yüzyılda Osmanlı çevrelerinde etkili olmuş âlimlerden Ali Herevî de (ö. 1605) Herat'ta doğmuş, ilk eğitimini orada aldıktan sonra Mekke'ye yerleşmiştir.

Herat söz konusu olduğunda tarih düşüncesine ayrıca dikkat etmek gerekir. Mîrhand ve torunu Hândmîr eserlerini Herat'ta yazmışlar, bu eserler Türk-Fars ortak düşünce dünyasının çok okunan tarih eserleri arasında yer almışlardır. Hâfız-ı Ebrû da Şâhruh tarafından himaye edilen bir tarihçi olarak Herat'ta önemli eserler vermiştir. Bunun ötesinde Nevâyî'nin Herat'ta kapsamlı bir tarih yazımı projesine hamilik yaptığı görülmektedir. Bu kapsamda yazılan Nefehâtü'l-Üns, Hulâsatü'l-Ahbâr, Ravzatü's-Safâ gibi birçok eser kendi dönemleri için kullanışlı, mehdîlik karşıtı bir ideolojik pozisyon geliştirirken takip eden yüzyıllarda kapsamlı tarihsel düşünme bakımından etkili olmuşlardır.

Sağlıklı bir nüfus sayımının olmadığı şehirde günümüzde yaklaşık 2 milyon kişinin yaşadığı hesaplanmaktadır. Şehirde Türkiye Maarif Vakfı'nın kız ve erkek ilkokulu, ortaokulu ve liseleri mevcuttur. Başta Türk İşbirliği ve Koordinasyon Ajansı (TİKA) olmak üzere çeşitli insanî yardım kuruluşları tarafından açılan kurslarda temel okuma yazma becerileri ile meslek edindirme eğitimi verilmektedir. Ülkedeki en önemli üniversitelerden olan Herat Üniversitesi 1988'de faaliyete geçmiştir. Başta Eğitim, Edebiyat, Sanat, Bilgisayar, Ziraat ve İlahiyat olmak üzere içinde on dört fakülte ve kırk beş bölümde eğitim vermektedir. Ayrıca öğretmen yetiştirme kolejleri de bulunmaktadır. Üniversitenin 10.000'den fazla öğrencisi ve 500'e yakın akademik, idarî personeli bulunmaktadır.