Tevhîd-i Tedrisat Kanunu (3 Mart 1924) sonrasında medreselerin kapanması üzerine, dinî hizmetleri yürütecek personelin yetiştirilmesi için İmam-Hatip mektepleri açıldı. Kanunun yürürlüğe girmesiyle ülke genelinde otuz dört İmam-Hatip Mektebi eğitime başladıysa da okulların otuz ikisi 1924-1925 eğitim öğretim yılında, kalan iki okul ise 1930 yılında öğrenci yetersizliği gerekçesiyle kapatıldı. Bu uygulamayla birlikte 1930'dan 1948 yılına kadar müfredatta din eğitimi yer almadı. Bu durum aynı zamanda dinî hizmetleri yürütecek olan personelin yetişmesini de sekteye uğratmış, bu konuda toplumsal talepleri arttırmıştır. Bunun üzerine 1947 yılında Cumhuriyet Halk Partisi Divanı tarafından "Din Bilgisi Dershaneleri" açılabileceği yönünde alınan kararın ardından "ortaokul mezunu" ve "askerliğini yapmış" kimselerin devam edebileceği imam ve hatip kurslarının açılmasına karar verildi. 1948 yılında açılan ve on aylık eğitim verecek olan bu kurslardan "aydın din görevlileri" yetiştirilmesi hedefleniyordu. İlk olarak Ankara ve İstanbul'da iki kurs açıldı, kısa süre sonra kurs sayısı sekize çıkarıldı.
Demokrat Parti'nin iktidara gelmesiyle İmam-Hatip okulları 17 Ekim 1951 tarihinde yeniden açıldı. Bunlardan biri de İstanbul İmam-Hatip Okulu'dur. İmam-Hatip okullarının açılma hazırlıklarıyla birlikte okulları desteklemek üzere bu illerde sivil toplum örgütleri faaliyete geçti. İlim Yayma Cemiyeti de İstanbul İmam-Hatip Okulu'nu desteklemek üzere 11 Ekim 1951 tarihinde kuruldu. Cemiyet eğitim alanında yaptığı katkılar sebebiyle 10 Şubat 1953 tarih ve 4/169 sayılı İcra Vekilleri Heyeti kararı uyarınca kamu yararına çalışan derneklerden sayılmıştır. Cemiyetin altmış sekiz kişiden oluşan kurucuları ilim adamı, serbest meslek sahibi, asker ve sivil bürokrat, tüccar gibi çeşitli meslekî ve sosyal çevreye mensup kişilerden oluşmaktaydı. Kurucu başkanı Avukat Seniyüddin Başak, Medresetü'l-kudât hocalarındandı ve Lozan Anlaşması'nı yürüten heyette hukuk müşaviri olarak yer almıştı. Ömer Cemal Karabekir, I. Dünya Savaşı sonrası İstanbul işgal edildiğinde Harbiye Nezareti'nde görevli bir subaydı. İşgal sırasında Maçka Silahhanesi'ndeki silahların Millî Mücadele'de kullanılmak üzere Anadolu'ya kaçırılmasında rol oynayan önemli aktörlerden biriydi. Vehbi Bilimer, Çanakkale ve Kûtülamâre'de savaşmış komutanlardandı. Avukat Vehbi Çıkrıkçıoğlu, Kuvâ-yı Milliye hareketini Balıkesir'de örgütleyen isimlerden biriydi. Hasan Hikmet Demirbağ da Sebîlürreşâd dergisi yazarlarındandı.
Cemiyet, gayesini "ülkenin kalkınmasına; millî, ahlakî, dinî, manevi ve kültürel değerleri benimseyen, koruyan, geliştiren, vatanını ve milletini seven bir toplumun yetişmesine katkı sağlayacak eğitim ve kültür faaliyetlerinde bulunmak" olarak ifade etmiştir. Tüzükte yer alan amaç maddesi, Hasan Hikmet Demirbağ'ın 1924 yılında çerçevesini çizdiği okul ve insan yetiştirme fikrine uygun bir içeriğe sahiptir. Demirbağ, 1924'te Sebîlürreşâd'da kaleme aldığı bir yazıda "ecnebî mektepleriyle tekemmülât-ı asriye ve ilmiye cihetiyle rekabet edecek" mektepler açılmasını ve "an'anât-ı dîniye ve içtimâiyeye hürmetkâr bir seciye"de nesiller yetiştirilmesini önermişti. Bu yaklaşım, Tanzimat döneminde yabancı okulların açılmaya başlaması üzerine müslüman tebaanın, modern ve klasik birikime dayalı kendi eğitim kurumlarını açmak üzere kurdukları cem'iyet-i ilmiyelerin eğitim anlayışını yansıtmaktadır.
Cemiyetin, İmam-Hatip okulları için toplumsal destek çağrısı yaptığı ilk metin olan 1952 tarihli İlim Yayma Cemiyeti Beyannamesi'nden (1952), bu okullara dinî sahada hizmet verecek personel yetiştirme amacının çok daha ötesinde anlam yüklendiği anlaşılmaktadır. Beyannamede "ilmin zayi olması", "âlimler yerine, cahillerin geçmesi", "halkın ruhunda yüce fazilet hakikatleri yerine muzır akidelerin yerleşmesi" gibi tehlikelerin bertaraf edilmesi için bu okullara ihtiyaç olduğuna dikkat çekilmiştir. Metinde, Amerika başta olmak üzere gelişmiş ülkelerde din eğitiminin üniversiteye kadar bütün eğitim kademelerinde verildiği ifade edilmekte ve aynı durum Türkiye için de önerilmektedir. Cemiyet, kuruluşundan sekiz yıl sonra toplumu İmam-Hatip okullarına destek olmaya çağıran "İlim Yayma Cemiyeti'nin Sayın Vatandaşlara Mektubu" başlıklı ikinci bir bildiri daha yayımladı. Cemiyet, bu metinde "hukukî, dinî, ahlakî, fennî ve sınâî bilgileri yaymak" için kurslar ve dershaneler açmak, "neşriyat yapmak", "kabiliyetli çocukları memleket dahil ve haricinde okutmak", "fakir talebelere yardım etmek" gibi yeni çalışma hedeflerini paylaştı. Mektupta, İmam-Hatip'i "hem teknik ve hem de manevi ilimlerin tedris edildiği" okul olarak tanıtan cemiyet, bütün toplumu bu okula destek olmaya davet etmektedir.
Resmî olarak açılmasına rağmen Millî Eğitim Bakanlığı okula bina ve bütçe tahsis edemediğinden okulun ilk binası olan Vefa'daki Nuri Bey Konağı, cemiyet tarafından kiralanarak İmam-Hatip Okulu'na tahsis edildi (İlim Yayma Cemiyeti karar nr. 12/20.01.52). Talebelerin yurt ihtiyacını karşılamak üzere Şehremini'nde, Langa'da ve Hırkayışerif'te üç bina hazırlandı. Okul, 1957 yılında arsa ve inşası cemiyet tarafından sağlanan Fatih Çarşamba'daki yeni binasına taşındı. İstanbul İmam-Hatip Okulu'nun, gelen talepleri karşılayamaması üzerine cemiyet tarafından Gaziosmanpaşa'da inşa edilen bina, 1969-1970 eğitim öğretim yılında İstanbul İmam-Hatip Okulu'nun şubesi olarak açıldı. Cemiyet, bu süreçte İmam-Hatip Okulu talebelerinin barınmasının yanında beslenme, giyim kuşam, eğitim materyalleri, sağlık giderleri gibi ihtiyaçlarını da karşıladı. İlim Yayma Cemiyeti, İmam-Hatip okullarını desteklemek üzere kurulan diğer sivil toplum kuruluşlarının aksine Türkiye çapında şubeleşerek, okulların ulusal düzeyde yaygınlaştırılmasına öncülük etti. Şubeleri vasıtasıyla toplamda 100'ü aşkın İmam-Hatip Okulu'nu eğitim sistemine kazandırdı.
İlim Yayma Cemiyeti'nin temel çalışma alanlarından biri de yüksek tahsil öğrenci yurtları ve burs destekleridir. 1959 yılında seksen kişi kapasiteli yurt olarak hizmete giren İbnülemin Mahmut Kemal'in konağı, cemiyetin ilk yükseköğretim talebe yurdu oldu. Yine aynı yıl açılan Yüksek İslam Enstitüsü için Vefa'daki İmam-Hatip Okulu'nun eski binasında derslik ve yurt imkânı oluşturuldu. Cemiyet, bunlardan başka üniversite talebeleri için İstanbul'un farklı semtlerinde yurtlar açtı. Yüksek tahsil yurtlarını İlim Yayma Vakfı'nın kuruluşundan sonra vakfa devretti. Cemiyet, İmam-Hatip okullarının dışında lisans, asistan ve yurt dışı bursları da vermektedir. 1970 yılı faaliyet raporunda 100 lisans, kırk asistan bursu verildiği belirtilirken, lisans ve doktora bursiyer sayısı 1979 yılında 1254'e, 1980 yılında ise 1500'e ulaşmıştır. Bursiyerler arasında Erol Güngör, Mehmet Genç, Hüseyin Hatemi, Hüsrev Hatemi, Salih Tuğ, Necmettin Hacıeminoğlu, Sezai Karakoç gibi Türkiye'nin ilim ve fikir hayatına etki etmiş çok sayıda isim yer almaktadır.
Çok partili dönemin ilk sivil toplum kuruluşlarından biri olan cemiyet karar defterlerine göre, sadece 1968-1977 yılları arasında 129 farklı organizasyon ve kuruma 7 milyon lirayı aşan ekonomik destek sağlanmıştır. Yardım edilen kurumlar arasında Fen Lisesi Mezunlar Derneği'nden ilahiyat öğrenci derneklerine, ilkokuldan üniversiteye, İmam-Hatip okullarından kız lisesine, hemşehri derneklerinden öğretmen sendikalarına kadar çok geniş bir çeşitlilik bulunmaktadır.
Cemiyet, 1973 yılında İlim Yayma Vakfı'nı kurdu. Kurucu doksan sekiz kişi, İlim Yayma Cemiyeti Merkez İdare Heyeti, Yüksek Müşavere Heyeti, Merkez Murakabe Heyeti, Yüksek Haysiyet Divanı, cemiyetin hayatta olan kurucuları arasından belirlendi. İlim Yayma Vakfı'nın kuruluşu 31 Mart 1973 tarihinde tescil edildi. Cemiyet, süreç içinde sahip olduğu mal varlıklarını İlim Yayma Vakfı'na devretti. Vakfın kurulmasıyla eğitim destek çalışmalarında görev taksimi yapılarak, lisans ve lisansüstü yurt ve burs faaliyetlerinin vakıf üzerinden, ortaöğretim çalışmalarının cemiyet üzerinden yürütülmesi kararı alındı. İlim Yayma Vakfı günümüzde; lisans ve lisansüstü öğrenci yurdu, lisansüstü ve araştırma bursları, kurucusu olduğu Sabahattin Zaim Üniversitesi, akademik toplantı ve yayınlar ile akademik bilginin üretimine katkı yapmaktadır. Vakıf, 2017 yılında Türkiye'nin nitelikli ilim insanlarını teşvik etmek üzere İlim Yayma ödüllerini ihdas etti ve ilk ödülleri 2019 yılında verdi.
Cemiyet 1980 askerî darbesinden sonra (23 Şubat 1983-1 Ocak 1986) üç yıl kayyım idaresinde kalmıştır. Bu dönemde emekli albay Yusuf Sarıçoban kayyım olarak görev yapmıştır. İstanbul 9. Asliye Hukuk Mahkemesi'nin 16 Ocak 1986 tarih, 1986/18 esas, 986/2 karar sayılı ilamıyla kayyımlık idaresi kaldırıldı (İlim Yayma Cemiyeti Raporu, 1982-1985).
28 Şubat 1997 tarihinde başlayan süreç de cemiyetin çalışmaları için önemli bir dönüm noktası olmuştur. Ülke çapında İmam-Hatip okullarını yaygınlaştırmak için çaba sarfeden cemiyet, bu tarihten itibaren okulların kapanmaması için yoğun çaba sarfetmiştir. Türkiye'de eğitim imkânı bulamayan İmam-Hatip okulları mezunlarının -başta Viyana, Üsküp, Saraybosna olmak üzere- yurt dışında eğitim almalarına destek olmuştur.
2023 yılı itibariyle, 179 şubesiyle ulusal düzeyde örgütlenmiş olan İlim Yayma Cemiyeti, eğitim çalışmalarını öğrenci yurdu, burs, yaygın eğitim, ihtisas projeleri ve eğitim merkezleri alanına odaklamıştır. Cemiyetin Türkiye genelinde yaklaşık 30.000 kapasiteli 176 yurdu, doksan kitap kahve ve eğitim merkezi bulunmaktadır.
