Ders kitabı, bir eğitim sisteminde standart müfredat takip edebilmek amacıyla bir otorite tarafından belirlenen ilkelere göre hazırlanan kitaplardır. Bunun için önce müfredat belirlenir sonra ders kitapları için izlenecek süreçler ortaya konulur. 14 Ekim 2021 tarihli Millî Eğitim Bakanlığı Ders Kitapları ve Eğitim Araçları Yönetmeliği'ne göre ders kitabı herhangi bir eğitim öğretim programı çerçevesinde hazırlanmış, Talim ve Terbiye Kurulu'nca örgün ve yaygın eğitim kurumlarında okutulması uygun bulunan basılı veya dijital ortamdaki kitap ve ekleri veya model prototipi şeklinde tanımlanmıştır. Her ülkenin kendi şartlarına göre ders kitabı hazırlama, içerik belirleme ilkeleri olmakla birlikte genel olarak bütün toplumlar kendi kültür, felsefe ve değerlerini ders kitapları üzerinden yeni nesillere yansıtır.

Ders kitaplarının tarihi örgün kurumsal eğitim ortamlarının tarihi kadar eskidir. Örgün eğitimin kurumsal tarihine yönelik somut veriler antik medeniyetlerin eğitim ortamlarında ders kitabı veya ona benzer eğitim öğretim araçlarının varlığını göstermektedir. Mesela Eflatun ve Aristo'nun eserleri sonradan gelenler için çoğu kere belirleyici metin haline gelmiş ve ortak kabul görmüştür. Bu gelenek İslam dünyasında da geliştirilerek sürdürülmüştür. İslam dünyasında IX ve X. yüzyılda medreselerin ortaya çıkmasıyla, düzenli ders takibinin yapılabilmesi için başta kutsal kitap olmak üzere onun belli otoriteler tarafından yapılmış tefsirleri, dil öğretimi için standart kitaplar ders kitabı vazifesi görmüştür. Ancak kitabın üretilebilmesi için ona eşlik edecek malzeme, teknik ve teknolojinin oluşacağı XVII-XVIII. yüzyıla kadar yaygın bir ders kitabı uygulamasından bahsetmek güçtür. Bu döneme kadar bir kitabın sınırlı sayıda kopyalanması (istinsah) ya da elden ele dolaşması söz konusu olmuştur. Kitap kıtlığı, onun son derece değerli olmasına ve dolayısıyla da çoğu kere ezberlenmesine sebep olmuştur. Kitap yazarları da bu gerçeğin farkında olduğundan, gerekli ilmi oldukça sıkı bir şekilde, en az kelime ile ve ezberlenmeye müsait üslupla çoğu kere nazım halde kaleme almışlardır.

Matbaanın XV. yüzyılın ortasında yaygın kullanıma sokulmasıyla kitabın toplumdaki fonksiyonu artmış, bu da eğitimi doğrudan etkilemiştir. Avrupa'da kamusal zorunlu eğitimin gelişmesiyle devlet kontrolündeki modern eğitimin zuhuru söz konusu olmuştur. Bu eğitimin en belirgin özelliği standart bir müfredat dahilinde ortak bilgi ve değer dünyasının geniş kitlelere aktarılmasıdır. Bunun gerçekleştirilebilmesi için de aynı anda çok sayıda ve farklı türlerde kitaplara ihtiyaç duyulmuş ve matbaa bu amaca hizmet eden en önemli buluşlardan biri haline gelmiştir. XVIII. yüzyıla kadar henüz modern devlet ve seküler toplum tam belirgin hale gelmediğinden eğitimin ve ders kitaplarının amacı hâlâ geleneksel değerleri ve dinî bilgiyi aktarmak şeklindedir. Ulusaşırı devletlerin kurulması ve sömürgeciliğin başlamasıyla eğitim ve ona eşlik eden ders materyalleri kilit önemdeki unsurlar olmuştur. Sömürgeci devletler, gittikleri yerlere, beraberinde ders kitaplarını da götürmüştür.

XIX. yüzyılda modern eğitim ulus-devletler için vazgeçilmez bir kuruma dönüşürken ders kitapları ideoloji ve felsefe aktarım araçları arasında ilk sıraya çıkmıştır. İktidarlar okulu ve ders kitaplarını bireyi şekillendirmenin bir aracı olarak kullanmıştır. Ders kitapları toplumun siyasî seçkinlerince tanımlanan bilgi ve değerleri gelecek nesillere aktarmak üzere planlanır. Aktardığı bilgilerle toplumun hafızasını güçlendiren ve geleceğin oluşmasına katkı sunan ders kitapları özel bir statüye sahiptir.

Eğitimde eşitliği sağlamada önemli rol oynadığı düşünülen ders kitapları öğrencileri bireysel hızlarıyla öğrenmeye teşvik etmesi, ders tekrarını sağlaması, öğretmenin planlama ve ders takibi yapmasını kolaylaştırması gibi bakımlardan önemini korumaktadır. Ayrıca ders kitaplarında izlenen mantıksal ve psikolojik sıra, öğretmenin konuyu düzenli ve sistematik bir şekilde sunmasına ve eğiticinin ders anlatırken zaman kazanmasına ve zamanın daha verimli kullanılmasına yardımcı olmaktadır. Ders kitapları, öğrencilerin ilgisini ve merakını uyandırabilecek somut ayrıntıları bilimsel ve yoğun bir şekilde tanımladığından, öğrenciler arasında doğru çalışma tutumunu geliştirmeye yardımcı olur. Ders kitapları, ülke sathına dağıtılması kısmen daha kolay olduğundan eğitimin standartlaştırılmasına da yardımcı olur. Sorumluluk duygusunun gelişimine katkı sunan bu araçlar sayesinde öğrenciler dersi bütüncül bir şekilde öğrenmeyi ve konular arasında anlamlı bağlantılar kurmayı öğrenir.

Osmanlı medreselerinde ders kitabı çoğu kere istinsah edilen (elle çoğaltılan) yazma metinlerle sağlanmıştır. Osmanlı'da modern anlamda ilk ders kitabı ihtiyacının 1795 yılında Mühendishâne-yi Berrî-yi Hümâyun'un açılmasıyla ortaya çıktığı görülmektedir. Bu zamana kadar ders kitabı müstensihlerce hızlı bir şekilde temin edilirken, bu tarihte aynı anda 300-500 talebenin mektebe kaydedilmesi ve ders kitaplarının bazı şekil, grafik, çizim vb. niteliklere sahip olması yüzünden seri kitap çoğaltmak zaruri hale gelmiş ve yaklaşık elli sene önce kaderine terkedilen matbaa devlet tarafından satın alınarak Matbaa-yı Âmire adıyla basım yapmaya başlamıştır. İkinci önemli teşebbüs ise sivil mekteplerin 1840'lardan itibaren açılmaya başlamasıyla ortaya çıkmıştır. Bu tarihte az sayıda da olsa rüştiye mekteplerinin sayısının artmaya başlaması, devlet kontrolünde bilginin standart halde Osmanlı ülkesinin her tarafına ulaştırabilmesini sağlamak için farklı türlerde ilk ders kitapları üretilmeye başlanmıştır. Bunlar arasında Sâdık Rifat Paşa'nın ilk defa 1842'de basılan ve ilerleyen zamanda farklı edisyonlarla defalarca neşredilen ve ibtidâî ve rüşdî mekteplerde okutulan Risâle-i Ahlak'ı başı çekmektedir (bk. Sâdık Rifat Paşa).

Açılması 1845 yılında planlanan Dârülfünun'un ders kitabı ihtiyacını da karşılamak üzere 1851'de Encümen-i Dâniş kurulmuştur. Bu akademinin açılışı sırasında Ahmed Cevdet Paşa ve Fuad Paşa, Türk dilinin ilk gramer kitaplarından sayılan Kavâid-i Osmâniye'yi takdim etmişlerdir (bk. Ahmed Cevdet Paşa). 1857'de Basmahaneler Nizamnamesi yayımlanmış, kitapların Maarif Nezareti'nde kurulan Maarif Encümeni ruhsatıyla yayımlanabileceği kararlaştırılmıştır. Bu dönemde oluşturulan Maârif-i Umûmiye Heyeti bünyesindeki Dâire-yi Mekâtib-i Mahsûsa'nın görevi İslam dinî ve şeriat üzerine yazılmış kitapları incelemek ve kontrol etmektir. 1 Eylül 1869 tarihinde Maârif-i Umûmiye Nizamnamesi yayımlanmıştır. Nizamnameye göre teşkil edilen Dâire-yi İlmiye'nin görevlerinden biri mektepler için gerekli kitapları hazırlatmaktır. Nizamname ile ayrıca Meclis-i Kebîr-i Maarif'e bağlı olarak Telif ve Tercüme Heyeti kurulmuştur. Telif ve Tercüme Nizamnamesi'nde kitapların yarışma ya da sipariş şeklinde yazdırılabileceği belirtilmiştir.

II. Abdülhamid döneminde devlet, ders kitapları üzerinde daha etkin bir rol üstlenmiştir. Hazırlanan ders kitaplarının sıkı bir denetimden geçmesi söz konusu olmuştur. Ders kitaplarına müdahalede, sıkı kontrol konusunda II. Abdülhamid, II. Meşrutiyet ve erken Cumhuriyet dönemi büyük ölçüde birbirinin benzeri ve devamı şeklinde yöntemler takip etmiştir (bk. Abdülhamid II).

1923 yılında Cumhuriyet'in ilanı sonrasında ders kitaplarında hızlı bir değişime gidilmiştir. Özellikle tarih ve dil alanında 1931'den sonra hazırlanan kitaplar ve programlar oldukça etkili ve önemlidir. Ders kitaplarında 1930'lu yıllarda Türk tarih tezi, 1940'lı yıllarda hümanizm, 1970'li yıllarda Türk-İslam tezi, 1980'li yıllarda Atatürkçü-milliyetçilik ve 2005'ten sonra ise yapılandırmacı felsefe etkin olmuştur. Maarif Vekâleti bünyesinde 1921'de ders kitapları ile de ilgilenen telif ve tercüme heyeti kurulmuştur. Bu heyet 1926'da Millî Talim ve Terbiye Dairesi kuruluncaya kadar faaliyetlerini sürdürmüştür. Tevhîd-i Tedrisat Kanunu ile Osmanlı Devleti'nin son dönemlerinde görülen eğitimdeki çoklu yapı sadece idarî alanda değil, felsefî ve pedagojik sahada da tek boyuta indirgenmiştir. 1924 yılında yayımlanan Telif ve Tercüme Heyeti Yönetmeliği ile ilköğretim, ortaöğretim ve Dârülfünun dışındaki yüksek dereceli okullarla özel okulların ders kitaplarında aranacak genel ve özel nitelikler tespit edilmiştir. 1926 yılında çıkarılan Maarif Vekâleti Teşkilat Kanunu ile yeni kurulan Millî Talim ve Terbiye Dairesi'ne ilk ve orta dereceli okullarda okutulmak üzere yazılan kitapları inceleme görevi verilmiştir. Ayrıca vekâlet adına bastırılması gereken kitaplara karar vermekte dairenin görevleri arasında sayılmıştır. Millî Talim ve Terbiye Dairesi çeşitli değişiklikler de olsa bu görevi bugün de sürdürmektedir.

Ders kitaplarında özellikle "Cumhuriyetçi kuşaklar" yetiştirilmesine hizmet etmesi başta gelen bir beklenti olmuştur. Eğitimi millî kimlik anlayışına uygun yeni nesiller yetiştirmek için araç olarak gören yeni rejim, ilk olarak eğitim programlarında köklü değişiklik yapmıştır. Okul kitaplarının devlet tarafından basılması amacıyla 1926 yılında yayımlanan Mektep Kitaplarının Tabına Dair Kanun'un uygulamada nasıl olacağını belirlemek üzere Mektep Kitaplarının Maarif Vekâleti'nce Tabı Hakkındaki Kanunun Suver-i Tatbikiyesini Mübeyyen Talimatname'si yayımlanmıştır. Bu talimatname ile mektep kitapları için ayrılacak bütçe ve basılacak kitaplara ilişkin karar Talim ve Terbiye Dairesi'ne bırakılmıştır. 1924 ve 1926 ilk mektepler programlarına bağlı olarak yazılan ders kitapları genel olarak programlardaki temel hedeflere uygundur. 1927'de kullanılmaya başlayan Cumhuriyet Çocuğunun Din Dersleri kitapları Cumhuriyet'in din üzerinden verdiği mesajların nasıl aktarıldığını görmek açısından özgün örneklerden biridir. Atatürk'ün direktifleriyle Afet İnan ve Recep Peker tarafından 1930 yılında hazırlanan ve onun onayını alan Vatandaş İçin Medenî Bilgiler kitabında ağırlıklı olarak Batılı kaynaklar kullanılmıştır (bk. İnan, Afet). Türk Ocakları Türk Tarihi Tetkik Heyeti tarafından 1930'da Türk Tarihinin Ana Hatları başlığıyla 600 sayfayı geçen hacimli bir kitap hazırlanmıştır. Alfabe değişikliğinden sonra ders kitapları işi yeni rejim açısından daha fazla önem kazanmaya başlamış ve Arap harfleriyle kitap basılması yasaklanmıştır. Bu süreçte eğitim hizmetlerini arttırmak ve yeni alfabe ile topluma okuma yazma öğretmek amacıyla millet mektepleri açılmış ve yeni harflerle basılan ders kitapları okullara parasız olarak gönderilmiştir. Maarif Vekâleti Cumhuriyet'in ilk yıllarında seçtiği ders kitaplarını serbest basıma bırakmıştır. Bu durumun tartışmalara sebep olması üzerine 3 Haziran 1933 tarihinde Meclis'te Tek Kitap Kanunu adıyla bilinen 2259 sayılı Maarif Vekilliğine Bağlı Mekteplerde Okutulacak Ders Kitaplarının Basılması ve Dağıtılması ile Bu Maksat İçin Kurulacak Mektep Kitapları Sandığı Hakkında Kanun kabul edilmiştir. Kanunla ilk ve orta dereceli okulların kitaplarının basımı ve dağıtımı Bakanlık üzerinden hususi girişimcilere bırakılmıştır.

Atatürk döneminde terimlerin öztürkçeleştirilmesi süreci ders kitaplarını da etkilemiştir. Millî Eğitim Bakanlığı 1937'de Türk Dil Kurumu'na ilk ve orta dereceli eğitim kurumlarındaki dersler için ayrı ayrı terim kılavuzları hazırlatmıştır. Bu kılavuzlar çerçevesinde 1939 yılına kadar ders kitapları da değişiklikler yapılmıştır. İsmet İnönü döneminde Güneş-Dil teorisi terkedilerek öztürkçeleşme hareketine tekrar dönülmüştür. Ancak gelen eleştirilere sebebiyle Türk Tarih Kurumu ders kitaplarını yeniden gözden geçirmek zorunda kalmıştır. Yaşanan gelişmeler üzerine Millî Eğitim Bakanlığı öğretmenlerden ders kitapları hakkında raporlar talep etmiştir. Raporlarda ders kitaplarının öğrencilerin anlama düzeylerinin üzerinde olduğu ve çok fazla akademik bilgi içerdiği yönünde olmuştur. 1942 yılında yeni tarih kitapları yazılmaya başlanmıştır.

Tek Parti iktidarının son yıllarında tek kitap sisteminden vazgeçilmesi gündeme gelmiştir. 6 Haziran 1949 tarihinde kabul edilen 5429 sayılı kanun ile 3 Haziran 1933 tarih ve 2259 sayılı kanun yürürlükten kaldırılmıştır. Yeni kanun özel sektörün de ders kitapları sahasında yer almasını imkân tanımıştır. Özel yayınevleri hazırladıkları kitapları Talim ve Terbiye Kurulu'nda kabul edilmesinden sonra okullarda ders kitabı olarak okutulma hakkı elde etmiştir. Kurul tarafından kabul edilen her kitabın ders kitabı olarak okutulabilmesi ders kitabı sayısının artmasında etkili olmuştur. Bakanlık özel yayınevlerinden gelen kitapları 3 Mart 1952 tarih ve 684 sayılı Tebliğler Dergisi'nde yayımlanan Serbest Basıma Bırakılan Okul Ders Kitaplarının İnceleme Zamanı ile Basılma ve Dağıtılmalarının Ne Yolda Yapılacağı Hakkında Yönetmelik çerçevesinde değerlendirmiştir. Bakanlık ders kitaplarının içerik, düzen, şekil, dil ve öğrenime yardımcı unsurlar açısından nasıl olması gerektiği hususunda genelgeler ve ayrıntılı şartnameler yayımlamıştır.

Liselerin 1954-1955 eğitim öğretim yılında dört yıldan üç yıla indirilmesi ders kitaplarının yeniden düzenlenmesine sebep olmuştur. 27 Mayıs 1960 darbesiyle başlayan askerî yönetim döneminde ders kitaplarıyla ilgili çeşitli düzenlemeler yapılmıştır. 14 Haziran 1973 tarihinde kabul edilen 1739 sayılı Millî Eğitim Temel Kanunu Millî Eğitim Bakanlığı kendisine bağlı eğitim kurumlarını eğitim araç ve gereçlerini, gelişen eğitim teknolojisine ve program ve metotlara uygun olarak sağlamak, geliştirmek, yenileştirmek, standartlaştırmak, kullanılma süresini ve telif haklarını ve ders kitabı fiyatlarını tespit etmek, paralı veya parasız olarak ilgililerin yararlanmasına sunmakla görevlendirmiştir. 24 Haziran-4 Temmuz 1974 tarihleri arasında toplanan IX. Millî Eğitim Şûrası'nda da ders kitapları konusunda çeşitli kararlar alınmıştır. Buna göre hazırlanan yeni ders kitapları ve diğer öğretim araçlarının çeşitli bölgelerden ve şartları değişik olan okullar arasından seçilmesi ve denendikten sonra uygulanması istenmiştir. 12 Eylül 1980 askerî darbesinden sonra hemen hemen bütün ders kitaplarına Atatürkçülük'le ilgili konular eklenmiştir.

14 Aralık 2004 tarihinde öğrenci merkezli, sorgulayıcı, araştırıcı, yaparak ve görerek öğrenmeye dayalı bir eğitim anlayışı önerilmiş ve ders kitapları bu çerçevede yeniden yazılmaya başlanmıştır. 2018 yılında da ders kitapları programların büyük oranda güncellenmesi çerçevesinde değişmiştir. Ayrıca 2021 ve 2022 yıllarında Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı ders kitapları konusunda önemli yasal düzenlemeler yapmış ve taslak ders kitabı değerlendirme süreci olan panel sistemini güncellemiştir.

Türkiye'de ders kitapları geçmişten bugüne yarışma, sipariş, satın alma, bakanlıkça hazırlanma, özel kesimce hazırlanma ve hibe gibi çeşitli yollarla yayımlanan yasal metinler çerçevesinde üretilmiştir. Bu yasal metinlerde ders kitaplarının ve yazarların nitelikleri ayrıntılı ilkeler halinde açıklanmıştır. Bu çerçevede taslak ders kitapları Talim ve Terbiye Kurulu tarafından incelenmekte ve ders kitabı hüviyeti kazanan taslak ders kitapları açıklanmaktadır. Bu kitaplar her yıl Tebliğler Dergisi'nde yayımlanmaktadır.

Osmanlı döneminden itibaren yayıncıların dolaylı veya doğrudan ders kitaplarının seçiminde ve basımında farklı yollardan etkili olduklarına dair bilgiler vardır. Bu durum özellikle ders kitaplarının seçimi, basımı ve dağıtımı konusunda zaman zaman öğretmenler ve de bakanlık üzerinde bir baskı oluşturmuştur. Tanzimat'tan bu yana okullarda okutulacak ders kitaplarını denetleme hakkını devlet daima belli kurumlar marifetiyle elinde tutmuş ve yetkili kurullar tarafından kabul edilmeyen hiçbir kitap okullarda ders kitabı olarak okutulmamıştır. Ancak devlet denetiminin yetersiz kaldığı ve ders kitapları üzerinde istenmeyen tasarrufların meydana geldiği örnekler de olmuştur.

1950'li yıllardan itibaren özel sektörün ders kitapları alanındaki etkinliği giderek artmıştır. Millî Eğitim Bakanlığı özellikle öğrencileri korumak için genelgeler ve fiyat listeleri yayımlamıştır. Ayrıca Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları ile bu alanda bir denge kurulmaya çalışılmışsa da alınan önlemlerin çoğu kere yetersiz kaldığı görülmüştür. Ders kitapları başta fiyat olmak üzere nitelik, kalite, bilimsellik, yazım ve denetim gibi çeşitli açılardan dalgalı bir seyir içinde gündemdeki yerini sürekli olarak korumuştur. 2003 yılında Türkiye genelinde ders kitaplarının öğrencilere tamamen ücretsiz bir şekilde dağıtılmasına başlanmasıyla fiyat konusundaki tartışmalar sona ermiştir. Ancak bu defa da kitapların niteliği, etkililiği ve ticarî tartışmaları gündeme gelmiştir.

Ders kitaplarının şekillenmesi amacıyla farklı adımlar atılmıştır. Bunlardan biri 2021 yılındaki yönetmelik değişikliği ile Eğitim Bilişim Ağı (EBA) yardımıyla elektronik içeriklerin zorunlu tutulmasıdır. Bu sayede "hibrit kitap" modeline doğru önemli bir adım atılmıştır. Buna göre kitaplar öğrencilere sadece yazılı bilgi sunan fizikî materyaller değil görsel ve işitsel elektronik içerikler de sunabilen çok amaçlı araçlar da olmaya başlamıştır. Türkiye'de yükseköğretimde ise ders kitapları daha çok dersi okutan hocanın tercihi çerçevesinde şekillenmektedir. Derslerde hoca tarafından önerilen makale, kitap bölümü ve/veya kitap gibi materyaller ders aracı olarak kullanılmaktadır. Yükseköğretimde ders kitaplarının değerlendirildiği ve onaylandığı Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı gibi bir kurul bulunmamaktadır.