Diyanet İşleri Başkanlığı'nın yakın tarihteki kurumsal zemini, Osmanlı Devleti'nde asırlar boyunca önemli yetkilerle din hizmetlerini yürüten şeyhülislamlık müessesesidir. 3 Mayıs 1920 tarihinde Türkiye Büyük Millet Meclisi hükümetin din hizmetlerini yürütmek üzere Şer'iye ve Evkaf Vekâleti kurulmuş 3 Mart 1924 tarih 429 sayılı kanun ile başvekâlete bağlı "Diyanet İşleri Reisliği" ihdas edilmiştir. Söz konusu kanunda reisliğin görevi "Dîn-i mübîn-i İslâm'ın itikâdât ve ibâdâta dair olan bütün ahkâm ve mesâlihinin tedviri ve müessesât-ı dîniyenin idaresi" ifadeleri ile belirlenmiştir.
1924-1926 yılları bütçe kanunlarında merkez teşkilatında "reis, hey'et-i müşâvere (danışma heyeti, bugünkü Din İşleri Yüksek Kurulu Başkanlığı'nın ilk hali), me'mûrîn-i merkeziye ve müstahdemîn-i muhtelife", taşra teşkilatında ise "müftîler, müftî müsevvidleri (kâtipler), müstahdemîn-i ilmiye, vaizler, dersiâmlar ve müftîlikler müstahdemîni" kadroları maaş yekünü olarak yer almıştır. 1927 yılı bütçe kanununda idarî yapısı belirlenmiş ancak 1931 yılı bütçe kanunu ile bütün cami ve mescitlerin idaresi ve bunların görevlileri Evkaf Umum Müdürlüğü'ne devredilmiştir. Diyanet İşleri Riyaseti'nin var olduğu, ancak işlevsiz kaldığı bu dönem 1950 yılına kadar sürmüştür.
29 Nisan 1950 tarihinde yürürlüğe giren 5634 sayılı kanunla Diyanet İşleri Reisliği'nin adı "Diyanet İşleri Başkanlığı" olarak değiştirilmiş, Evkaf Umum Müdürlüğü'ne devredilen cami ve mescitlerin idaresi ve cami görevlileri (hademe-yi hayrât) kadroları ile birlikte yeniden Diyanet İşleri Başkanlığı'na verilmiştir.
15 Ağustos 1965 tarihinde yürürlüğe giren 633 sayılı Diyanet İşleri Başkanlığı Kuruluş ve Görevleri Hakkında Kanun, başkanlığın görevleri bağlamında önemli bir açılım getirmiş, İslam dininin ahlak boyutu ile ilgili işleri yürütmek de söz konusu görevler arasında zikredilmiştir. Ayrıca bu kanunda başkanlığın görevi, "İslâm dininin inançları, ibadet ve ahlâk esasları ile ilgili işleri yürütmek, din konusunda toplumu aydınlatmak ve ibadet yerlerini yönetmek" şeklinde ifade edilmiştir.
14 Aralık 1983 tarihli Resmî Gazete'nin mükerrer sayısında yayımlanan 190 sayılı Kanun Hükmünde Kararname'nin eki sayılan cetvellerde başkanlığa tahsis edilen kadrolar yayımlanmış ve 3046 sayılı Bakanlıkların Kuruluş ve Görevleri Hakkında Kanun'a uygun olarak başkanlık yeniden teşkilatlandırılmıştır.
Diyanet İşleri Başkanlığı'nın mevcut teşkilat yapısı 633 sayılı Diyanet İşleri Başkanlığı Kuruluş ve Görevleri Hakkında Kanun ve onda çok kapsamlı değişiklikler yapan 1 Temmuz 2010 tarih ve 6002 sayılı kanunla şekillenmiştir. Bu itibarla, din hizmeti kurumu olarak hizmet ağı, kurumsal yapılanması ve toplumsal kabul görmüşlüğü ile Diyanet İşleri Başkanlığı, toplumun ihtiyaç, beklenti ve talepleri doğrultusunda, çağın şartlarına göre teşkilatlanan ve küresel ölçekte hizmet sunan bir kurum haline gelmiştir.
Diyanet İşleri Başkanlığı merkez, taşra ve yurt dışı teşkilatları ile bunlara bağlı alt birimlerden oluşmaktadır. Buna göre merkez teşkilatı bir başkan, beş başkan yardımcısı, iki sürekli kurul olan Din İşleri Yüksek Kurulu Başkanlığı ve Mushafları İnceleme ve Kıraat Kurulu Başkanlığı'ndan oluşmaktadır. 24 Mart 2022 tarih ve 31788 sayılı Diyanet İşleri Başkanlığı Kuruluş ve Görevleri Hakkında Kanun ile Devlet Memurları Kanunu'nda ve 375 sayılı Kanun Hükmünde Kararnamede Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun doğrultusunda Diyanet Akademisi Başkanlığı kurulmuştur.
Merkez teşkilatında Rehberlik ve Teftiş Başkanlığı, İç Denetim Birimi Başkanlığı, Hukuk Müşavirliği, Özel Kalem Müdürlüğü ile Basın ve Halkla İlişkiler Müdürlüğü bulunmaktadır. Ayrıca merkez teşkilatı, hizmet birimi olarak; Din Hizmetleri Genel Müdürlüğü, Eğitim Hizmetleri Genel Müdürlüğü, Hac ve Umre Hizmetleri Genel Müdürlüğü, Dini Yayınlar Genel Müdürlüğü, Dış İlişkiler Genel Müdürlüğü, İnsan Kaynakları Genel Müdürlüğü, Yönetim Hizmetleri Genel Müdürlüğü, Strateji Geliştirme Başkanlığı ve bu birimlere bağlı daire başkanlıklarından oluşmaktadır.
Diyanet İşleri Başkanlığı'nın taşra teşkilatı il ve ilçe müftülükleri, dinî yüksek ihtisas merkezleri ve eğitim merkezi müdürlüklerinden oluşmaktadır. Buna göre il ve ilçe müftülüklerinde il ve ilçe müftüsü, il müftü yardımcısı, başvaiz, uzman vaiz, vaiz, şube müdürü, Kur'an kursu müdürü, murakıp, uzman, şef, Kur'an kursu başöğreticisi, Kur'an kursu uzman öğreticisi, Kur'an kursu öğreticisi, başimam-hatip, uzman imam-hatip, imam-hatip, başmüezzin, müezzin-kayyım ve çeşitli unvanlarda personel bulunmaktadır.
Diyanet İşleri Başkanlığı yurt dışı teşkilatı ise vatandaş, soydaş ve müslüman toplulukların bulundukları ülkelerdeki büyükelçilikler nezdinde din hizmetleri müşavirlikleri, başkonsolosluklar nezdinde de din hizmetleri ataşelikleri ile bunlara bağlı olarak görev yapan din görevlilerinden müteşekkildir.
Din Eğitimi Faaliyetleri: Diyanet İşleri Başkanlığı, "İslam dininin inanç, ibadet ve ahlak ile ilişkilerini yürütmek, ibadethaneleri yönetmek ve toplumu din konusunda aydınlatmak" ile görevlidir. Diyanet İşleri Başkanlığı din eğitiminin topluma yönelik boyutunu müftülükler, Kur'an kursları, camiler ve yurt dışı teşkilatıyla sürdürmektedir. Ayrıca dinî yayınlar bünyesinde Diyanet televizyonu (Diyanet TV), Diyanet radyoları, basılı, görsel, süreli ve dijital yayın faaliyetleri de toplumun sahih bilgiye ulaşması noktasında önemli bir eğitim işlevi görmektedir.
Yaygın Din Eğitimi Faaliyetleri: Kur'an kursları, fert ve toplumun inanç ve kültür hayatının şekillenmesinde önemli katkısı olan yaygın eğitim kurumlarındandır. Diyanet İşleri Başkanlığı'nca açılan Kur'an kursları ve camilerde ihdas edilen kurslarda her yaştan vatandaşa yönelik programlar uygulanmaktadır. Bu kapsamda Kur'an-ı Kerim okumayı öğrenmek, temel din eğitimi almak isteyenler için "İhtiyaç Odaklı Kur'an Kursları Temel Öğretim Programları", dört-altı yaş grubu çocukların Allah Teâlâ'yı, Hz. Peygamber'i ve hayatını, İslam'ın temel kaynağı olan Kur'an-ı Kerim'i, İslamî değerleri ve dinî kavramları sevgi temelinde tanımaları, kendi seviyelerine uygun sağlıklı bir din ve ahlak gelişimi göstermeleri amacıyla "4-6 Yaş Grubu Kur'an Kursları Öğretim Programı" mevcuttur. Kur'an-ı Kerim'i baştan sona ezberlemek isteyenler için "Hafızlık Eğitim Programı", hafızlık eğitimini başarıyla tamamlamış Kur'an kursu öğrencilerinin temel düzeyde de olsa Arapça'yı öğrenerek Kur'an'ın anlam dünyasına vâkıf olmalarını sağlamak amacıyla "Kur'an'ı Anlama Temel Öğretim Programı" gerçekleştirilmektedir. Başkanlığın yaz tatili döneminde çocukların ve gençlerin Kur'an-ı Kerim'i yüzünden okumayı, İslam'ın temel inanç esaslarını, ibadetleri ve Hz. Peygamber'in örnek hayatını öğrenmeleri, dinî yükümlülüklerini yerine getirebilmek için gerekli duaları ve sûreleri ezberlemeleri ve Kur'an-ı Kerim'i meali ile birlikte okuma alışkanlığı kazanmaları için "Yaz Kur'an Kursları Öğretim Programı" uzun yıllardan beri sürdürülen hizmetlerinden biridir. Özel eğitime gereksinim duyan işitme engelli vatandaşlara yönelik "İşitme Engellilere Yönelik Kur'an Kursları Özel Öğretim Programı", Türkiye'ye göç etmek durumunda kalan yabancı uyruklu öğrencilerin din eğitimi almaları amacıyla "Yurt Dışı Misafir Öğrenci" ve "Mültecilere Yönelik Kur'an Kursları Öğretim Programı" toplumun din eğitimine ihtiyaç hisseden her kesimine hizmet ulaştırmayı hedefleyen başkanlığın çalışmaları arasında yer almaktadır. Kur'an kursuna gelme imkânı bulamayan vatandaşlar için uzaktan yaygın din eğitimi faaliyetleri gerçekleştirilmekte ve bu kapsamda "Çevrimiçi Kur'an-ı Kerim Öğretim Programı" (Uzaktan Eğitim) bir seçenek olarak sunulmaktadır (bk. Kur'an Kursu).
Camilerde sunulan vaazlar ve hutbeler aracılığı ile sahih dinî bilgilerin toplumla buluşması sağlanmaktadır. Diyanet İşleri Başkanlığı'nın ülke genelinde her noktada bir personelinin halka hizmet verebiliyor olması, din eğitimine sağlıklı ve sahih kaynaklardan ulaşılması bakımından büyük önem arzetmektedir. Bu doğrultuda yaygın din eğitimi anlayışını sürekli geliştiren başkanlık, hastane, sağlık kurumları, ceza ve tutuk evleri, sevgi evleri gibi alanlarda dini eğitim ve rehberlik faaliyetlerini devam ettirmektedir.
Diyanet İşleri Başkanlığı'nın yaygın eğitim faaliyetleri içerisinde yürüttüğü çalışmalarından biri de aileye yönelik hizmetlerdir. Bu kapsamda yeni evli ve evliliğe adım atacak nişanlı çiftlere sevgi, adalet ve emanet bilinci gibi aileyi ayakta tutan değerler hususunda Kur'an ve sünnet ışığında bilgi vermek amacıyla "Huzurlu Aile, Güçlü Toplum, Güvenli Gelecek Projesi" kapsamında "Evliliğe İlk Adım Seminerleri" yapılmaktadır. Aynı şekilde aile bireylerine rol ve konumları itibariyle sahip oldukları hak ve sorumluluklar çerçevesinde Kur'an ve sünnet temelinde aile olma bilinci kazandırmak, baba olmanın önemine dikkat çekmek üzere "Baba Okulu" eğitimleri gerçekleştirilmektedir.
Diğer yandan din hizmetleri ve din eğitimi faaliyetlerini yürüten personelin etkinlik ve verimliliklerini arttırmak, görev heyecanlarını ve hizmet kalitelerini yükseltmek, görev alanındaki gelişmeler hususunda bilgi ve tecrübe paylaşımında bulunmak, ulusal ve küresel düzeydeki din ve diyanet hizmetleri ile ilgili gelişmeler ve dinî konulardaki toplumsal sorunlarla ilgili kurumsal bilinç oluşturmak amacıyla hizmet içi eğitim faaliyetleri yapılmaktadır.
Diyanet Akademisi: Başkanlık personeline yönelik eğitimleri 2022 yılında kurulan Diyanet Akademisi ile birlikte tek çatı altında toplanmış; vaiz, Kur'an kursu öğreticisi, imam-hatip ve müezzin kayyım kadrolarına atanabilmek için vaizlere yönelik en az iki yıl, diğer unvanlar için de mezuniyet durumlarına göre altı aydan iki yıla kadar meslek öncesi eğitim zorunluluğu getirilmiştir. Bununla birlikte ihtiyaç duyulan alanlar için modüler ve tamamlayıcı eğitimlerle dil öğrenimi ve beceri kazandıracak sertifika programlarının yasal zemini oluşturulmuştur. Ayrıca akademinin getirdiği imkân ve yeniliklerle birlikte eğitim merkezlerinde yapılan eğitimler akademi bünyesine taşınmıştır.
İlk olarak 20 Ocak 1976 tarihinde İstanbul Haseki Eğitim Merkezi'nde başlayan ihtisas eğitimleri program, materyal, öğretici kadrosu gibi açılardan her geçen gün gelişerek güçlü ve kapsamlı bir hale gelmiştir (bk. Haseki Eğitim Merkezi). 1994 yılından bu yana ise Dinî Yüksek İhtisas merkezlerinde düzenlenen hizmet içi eğitim ihtisas kurslarında dinî yüksek ihtisas eğitimi verilmektedir. İhtisas eğitimleri en az lisans düzeyinde dinî yüksek öğrenim görmüş personele yönelik açılan kurslardır. İhtisas kursu, müftü ve vaizlerin daha iyi yetişmelerini sağlamak, verimliliklerini arttırmak, ileriki görevlere hazırlamak, temel dinî kaynaklara doğrudan başvurma yeteneği kazandırmak ve dinî konularda toplumun ihtiyacına cevap verecek alanında uzman personel yetiştirmek amacıyla planlanmıştır. Başta Orta Asya Türk cumhuriyetleri ve Balkanlar olmak üzere farklı ülkelerden öğrenciler de ihtisas eğitimlerinden yararlanabilmektedir.
Kıraat Kursları: Kıraat ilminin yaşatılması, geliştirilmesi, Kur'an-ı Kerim'in usulüne uygun okunması, kıraat alanında uygulama birliğinin sağlanması, kıraat ilmi, vücûhatı ve kıraat-anlam ilişkisi konularında donanımlı kurralar yetiştirmek ve böylece daha etkin ve nitelikli bir din hizmeti sunmak amacıyla düzenlenmektedir. Türkiye'de başkanlık bünyesinde kıraat eğitimi, resmî bir yapıda 28 Ocak 1974 tarihinde başlamıştır.
Cami ve Kur'an kursu hizmetlerini yürüten personelin, kırâat-i Âsım Rivâyet-i Hafs üzere Kur'an okuyuş usulü ile ilgili bilgi ve becerilerini arttırmak, musiki ilminin verilerine dayanarak hüsn-i tilaveti geliştirmek böylece Kur'an-ı Kerim'in ses-sada ve mâna bütünlüğü içerisinde güzel okunmasını sağlamak amacıyla tashîh-i huruf kursları düzenlenmektedir. Program, Hüsn-i Tilavet Kursları, Talim ve Tashîh-i Huruf Hizmet İçi Eğitim Programı, Hafızlık Kurslarında Görev Yapan Kur'an Kursu Öğreticilerine Yönelik Tashîh-i Huruf Kursu şeklinde genişletilmiştir. Ayrıca cami içi ve cami dışında gerçekleştirilen geniş katılımlı dinî, sosyal-kültürel toplantı ve etkinliklerde ihtiyaç duyulan musiki formlarını yerine getirebilme kabiliyetine sahip personel yetiştirmek üzere 2014 yılından itibaren dinî musiki kursları düzenlenmektedir.
Tashîh-i huruf kurslarına katılma imkânı bulamayan Diyanet İşleri Başkanlığı personeline yönelik olarak Kur'an-ı Kerim alanında sahip oldukları bilgi ve becerilerini geliştirmek ve meslekî formasyonlarına katkıda bulunmak amacıyla Kur'an-ı Kerim hizmet içi eğitim kursları müftülüklerde/eğitim merkezlerinde uygulanmaktadır. Ezan, salâ ve kametin cami musikisi formlarına uygun olarak güzel bir şekilde okunmasını yaygınlaştırmak, bu hizmetin bütün vatandaşlara ulaşmasında önemli roller üstlenen imam-hatip ve müezzinlerin bu konudaki bilgi ve becerilerinin arttırılmasını sağlamak amacıyla "Ezanı Güzel Okuma Hizmet İçi Eğitim Kursları" verilmektedir.
Kadrolu veya sözleşmeli statüde göreve yeni başlayan personelin başkanlık teşkilatını tanıması yanında mevzuat bilgisine, görevinin gerektirdiği bilgi, beceri ve formasyona sahip olması amacıyla hizmet içi eğitimler gerçekleştirilmektedir. Arapça hizmet içi eğitim kursları, personelin din hizmetleri ve meslekî bilgi donanımı açısından Arapça ile ilgili yeterliklerinin geliştirilmesi, daha fazla sayıda personelin Arapça ile ilgili temel düzeyde bilgi ve beceri kazanmalarına katkı sağlama amacı taşımaktadır.
Bunun yanı sıra "Din Görevlilerinin Yüz Yüze Vaaz Becerilerini Geliştirme Seminerleri", "Din Görevlileri Buluşması", "Etkili Din Görevlisi Etkin Din Hizmeti", "Rehberlik ve Formasyon Eğitimleri" ve "Meslekî Gelişim Seminerleri" de gerçekleştirilmektedir.
Yurt Dışı Eğitim Faaliyetleri: 633 sayılı kanunda "uluslararası antlaşmalar ve ilişkiler çerçevesinde ilgili makamlarla iş birliği yaparak yurt dışındaki Türk vatandaşlarının din hizmetleri ve din eğitimi ile ilgili işlerini yürütmek, soydaş ve akraba toplulukları ile İslam dinine mensup diğer topluluklara bu konularda yardımcı olmak" görevi Diyanet İşleri Başkanlığı Dış İlişkiler Genel Müdürlüğü'nce yürütülmektedir. Diyanet İşleri Başkanlığı bu faaliyetleri ilgili ülkelerin talepleri doğrultusunda gerçekleştirmektedir.
Soydaş ülkelerin taleplerine binaen 2012 yılında yurt dışından gelen kursiyerler ihtisas merkezlerinde eğitime alınmıştır. 2017 yılından itibaren yurt dışındaki vatandaşlarımızın "Uluslararası İlahiyat Programı"ndan (UİP) mezun olan çocukları da bu kurslara alınmaya başlanmıştır. 2020 yılı itibariyle söz konusu kursların ilk mezunları, sözleşmeli din görevlisi olarak yetiştikleri ülkelerdeki vatandaşlarımıza din hizmeti sunmaktadırlar.
Yaygın din eğitimi verme, din hizmeti sunma ve teşkilatlanma hususunda Diyanet İşleri Başkanlığı'nın bilgi ve tecrübesinden yararlanmak üzere yurt dışından gelen misafir din görevlileri, düzenlenen kurs ve seminerlere katılarak başkanlığın birikiminden yararlanmaktadır.
"Uluslararası İlahiyat Programı" yurt dışında yaşayan Türkiye kökenli gençlere ve Türkiye kökenli olmayan diğer adaylara ülkemizde dinî yüksek öğrenim imkânı sağlamak üzere 2006 yılında başlatılan ve koordine edilen bir burs programıdır. Koordinatörlüklerce yapılan alan çalışmaları kapsamında cami içi din hizmetleri (imamet ve hitabet uygulamaları), Kur'an kursu, vaaz uygulamaları, yaşlı bakım evi ziyaretleri, çocuk yurtları ve sevgi evi ziyaretleri, cenaze-teçhiz ve tekfin uygulamaları, cezaevi ziyaretleri yapılmakta ve bu meslekî eğitim çalışmaları sonucu öğrencilere staj belgesi ve sertifikalar verilmektedir.
Diyanet İşleri Başkanlığı Dış ilişkiler Genel Müdürlüğü'nce yurt dışında yaşayan vatandaş, soydaş ve dindaşlarımıza bulundukları ülkelerde din eğitimi hizmeti sunulmaktadır. Bu kapsamda Türkiye'de de yurt dışından gelen misafir öğrencilere Kur'an kurslarında hafızlık eğitimi ve temel dinî bilgiler dersleri verilmektedir. Ülkemizde Kur'an kurslarına müslüman ülkelerden ve topluluklardan öğrenci getirilmesine 1990 yılında başlanmıştır. Ayrıca Türkiye'ye gelen öğrencilere gerek dinî yüksek ihtisas merkezleri gerekse Kur'an kurslarımızdaki eğitimleri yanında Türkçe dersleri de verilmektedir.
Diyanet İşleri Başkanlığı soydaş ülkelerdeki dinî kurumların talebine binaen soydaş imamlara yönelik Türkiye'de veya kendi ülkelerinde hizmet içi eğitim kursları düzenlemektedir. Hizmet içi eğitim seminerleri, ilgili ülkelerin dinî kurumlarının talepleri doğrultusunda gerçekleştirilmektedir. Söz konusu kurslar ve seminerlerle onlara, Türkiye'nin İslam düşünce geleneğindeki zenginliğinin, doğru bilgiyi asıl kabul eden din anlayışının ve din hizmetleri alanındaki tecrübesinin kazandırılması amaçlanmaktadır.
Diyanet İşleri Başkanlığı, 1980'li yıllardan itibaren başta Avrupa ülkeleri olmak üzere Türkler'in yaşadığı coğrafyalara din görevlisi göndermektedir. Bakanlıklar Arası Ortak Kültür Komisyonu kararı ile yurt dışında din görevlisi olarak istihdam edilen personele yönelik başkanlıkça yurt dışı görev yerlerine hazırlık amacıyla "Yurt Dışı Göreve Hazırlık Seminerleri", "Ülke Bilgisi Seminerleri" ve çeşitli kurum ve kuruluşlarla iş birliği içerisinde yurt dışına gönderilmesi planlanan başkanlık personelinin yabancı dil ihtiyacını karşılamaya yönelik "Yabancı Dil Kursları" düzenlemektedir.
Yurt dışında yaşayan vatandaş, soydaş ve dindaşlarımızın çocuklarının dinî, ahlakî ve millî kimliklerinin muhafazası, tarihî ve kültürel kökenleri ile buluşturulması ve yaşadıkları toplumla uyumlarının sağlanmasına katkı sağlamak amacıyla ortaöğretim ve üniversite düzeyindeki gençlere yönelik, başkanlıkça ülkemizde 2010 yılından itibaren "Değerler Eğitimi Programları ve Erdemli Gençlik Eğitim Programları" gerçekleştirilmektedir.
