Öğrencilerin eğitimlerinin bir kısmını veya tamamını resmî vatandaşı oldukları ülkelerin dışında başka bir ülkede sürdürmesine yurt dışı eğitim denilmektedir. Yurt dışı eğitim faaliyetleri öğrencilere aynı zamanda görgü, bilgi ve kültürlerini arttırma imkânı verir. Resmî veya sivil bir burs desteğinden yararlanmanın yanı sıra şahısların kendi özel imkânlarıyla da gerçekleşebilmektedir. Öğrenci değişimini içeren programlar da yurt dışı eğitim kapsamındadır.

Dünya genelinde bazı ülkeler, oluşturdukları politikalar çerçevesinde eğitimlerini kendilerinden daha nitelikli buldukları ülkelere ihtiyaç duydukları akademik veya meslekî alanlarda insan kaynağını yetiştirmek üzere, lisans/lisansüstü düzeyde öğrenci gönderirler.

Yurt dışı eğitimde resmî burslu olarak gönderilecek öğrencilere dair yapılan seçimin usulü ve niteliği büyük önem taşır. Devlet politikası, iktidarın politik tercihleri, eğitimin finansal maliyeti, ülkenin ihtiyaçları gibi objektif ve sübjektif kriterler bu seçimde rol oynayabilir.

Türkiye uzun yıllardan beri insan kaynağını yetiştirmek üzere farklı kurumları aracılığı ile yurt dışına öğrenci göndermektedir. Bu kurumların başında Millî Eğitim Bakanlığı gelmekte, ayrıca Yükseköğretim Kurumu, TÜBİTAK ve sayısı az da olsa bazı diğer kamu ve sivil kuruluşları da yurt dışına öğrenci göndermektedir. Bunun yanında kendi imkânlarıyla yurt dışına gidenler olduğu gibi hükümet destekli yabancı devlet burs programı olan Fulbright bursu ve Avrupa Birliği J. Monnet bursu gibi uluslararası burs programlarıyla yurt dışında eğitim almak mümkündür.

Türkiye'de yurt dışında eğitim imkânı sunan programlar arasında 1416 sayılı kanunla belirlenen burs programının yanı sıra Yükseköğretim Kurulu (YÖK), TÜBİTAK, Fullbright ve diğer bazı programlar öne çıkmaktadır.

1416 Sayılı Kanun'la Belirlenen Burs Programı: Türkiye Cumhuriyeti'nin sürdürülebilirlik açısından tartışmasız en büyük ve nitelikli yurt dışı eğitim bursu 1416 sayılı kanunla belirlenen burs programıdır. 1416 sayılı Ecnebi Memleketlere Gönderilecek Talebe Hakkında Kanun; ülkenin yetişmiş insan kaynağı ihtiyacını karşılamak üzere yurt dışına talebe gönderilme uygulamasının usullerini ve esaslarını belirlemektedir. İlgili kanuna bağlı olarak çıkarılan "Türk Öğrencilerin Yabancı Ülkelerde Öğrenimleri Hakkında Yönetmelik" kapsamında her yıl yayımlanan kılavuzlarla burs programına başvuru şartlarına ve öğrenci seçim sürecine dair ayrıntılar açıklanmaktadır. Son dönemde kısa adı YLSY olarak bilinen yurt dışında lisansüstü öğrenim görme uygulaması, Millî Eğitim Bakanlığı tarafından bütün kamu adına yürütülen yurt dışı lisansüstü öğrenim bursluluk programı olarak tanımlanmaktadır.

Öğrenimlerini başarıyla tamamlayıp yurda dönen öğrencilerin, yurt dışındaki öğrenim sürelerinin iki katı kadar bir süre adına öğrenim gördükleri kurumlarda mecburi hizmet yapmaları beklenmektedir.

Yurt dışına öğrenci gönderilme uygulaması uzun bir geçmişe sahiptir. III. Selim tarafından (1789-1807) İshak Bey'in Fransa'ya gönderilmesiyle başlayan bu süreç Türkiye Cumhuriyeti'nin kuruluşunu müteakip devam etmiştir (Ulu, 2014). Program tarihsel olarak incelendiğinde; 1929 yılında 1416 sayılı kanunun yürürlüğe girmesi, 2006 yılında başlatılan "5 Yılda 5000 Öğrenci Projesi", 2013 yılından sonra burs programı kapsamında yapılan bir dizi yapısal değişiklikler üç önemli dönüm noktası olarak ön plana çıkmaktadır. 1929-2005 yılları arasında yılda ortalama 120 öğrenci öğrenim görmek üzere yurt dışına gönderilmiştir (MEB, 2017).

İkinci olarak, 2000'li yılların başında yükseköğretimde okullaşma oranının arttırılması politikası kapsamında yeni devlet üniversitelerinin kurulması kararı gereğince bu devlet üniversitelerinin öğretim üyesi ihtiyacını karşılamak için belirli adımların atılması gerekmiştir. Bu ihtiyacın giderilmesi 2006 yılında başlatılan "5 Yılda 5000 Öğrenci Projesi" büyük bir ivme kazandırmıştır.

5 Yılda 5000 Öğrenci Projesi'nin tamamlanmasından sonra 2006-2021 yılları arasında toplam 11.600 öğrenci burs almaya hak kazanmış olup bu öğrencilerin önemli bir bölümü öğrenimlerini tamamlayıp adına öğrenim gördükleri kurumlara katkı vermeye başlamıştır. 2022 yılı itibariyle elli farklı ülkede devlet tarafından gönderilen toplam 4030 öğrenci öğrenimine devam etmektedir.

Son olarak 2013 yılından itibaren burs programının yapısında önemli yapısal değişiklikler yapılmıştır. Seçme sürecinde sadece lisans mezuniyet notu ve Akademik Personel ve Lisansüstü Eğitimi Giriş Sınavı (ALES) puanının kullanılması uygulamasında değişikliğe gidilerek öğrenciler bilimsel nitelik ile kavrama ve muhakeme yeteneklerinin değerlendirilmesiyle elde edilen sözlü sınav puanları da yerleştirme puanında etkili olmaya başlamıştır (MEB, 2014a). İkinci önemli değişiklik olarak doktora öğrenim süreleri bazı ülkeler için üç yıldan dört yıla çıkarılmıştır. Üçüncü olarak üniversiteler adına öğrenim görecek öğrenciler için doktora yapma şartı getirilmiştir (MEB, 2014c). Öğrenimini doktora derecesiyle tamamlama şartı, son yıllarda bazı kamu kurumları adına öğrenim gören öğrenciler için de uygulanmaya başlanmıştır.

Burs programı kapsamında 2016 yılında stratejik alanlarda yurt dışına öğrenci gönderilmesi konusunda bakanlık tarafından prensip kararı alınmıştır (MEB, 2016). Bu tarihten sonra Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, Bilgi Teknolojileri ve İletişim Başkanlığı, Eti Maden İşletmeleri, Maden ve Petrol İşleri Genel Müdürlüğü, Nükleer Düzenleme Kurumu, Türkiye Uzay Ajansı, Türkiye Atom Enerjisi Kurumu ve Türkiye Sağlık Enstitüleri Başkanlığı gibi kritik öneme sahip kurumlar adına yurt dışına öğrenci gönderilmeye başlanmıştır. Bu kurumlar adına öğrenim görülecek stratejik alanlar arasında nükleer enerji, hidrojen ve yakıt pilleri, cevher zenginleştirmesi, siber güvenlik ve aşı geliştirme gibi alanlar bulunmaktadır.

Fırsat eşitliğinin sağlanması ve başvuranlar arasında adil rekabet şartlarının oluşturulması için burs programına başvuru şartları temel düzeyde tutulmuştur. Başvuru için lisans mezuniyet notunun dört üzerinden en az iki buçuk olması, Akademik Personel ve Lisansüstü Eğitimi Giriş Sınavı puanının en az yetmiş beş olması ve sözlü sınav sonrası oluşacak yerleştirme puanının en az yetmiş olması gerekmektedir. Bu şartları taşıyan adaylar puan üstünlüğüne göre adına öğrenim görecekleri kurumları tercih etme hakkı elde etmektedirler.

Dil eğitimlerini tamamladıktan sonra yüksek lisans veya doktora öğrenimlerine başlayan öğrenciler tarafından seçilecek üniversitelerin alanlarında iyi üniversiteler olma şartı bulunmaktadır. Ülkelerin eğitim sistemlerine göre değişmekle birlikte yüksek lisans öğrenimi için iki yıla kadar, doktora öğrenimi için dört yıl öğrenim süresi verilmektedir. Doktora öğrenimini tamamlayan öğrencilerin adına öğrenim gördükleri kurumlarda öğrenim görülen sürenin iki katı kadar çalışmaya başlamaları beklenmekle birlikte öğrencilere talep etmeleri durumunda doktora sonrası çalışma için bir yıla kadar ek süre verilebilmektedir.

Bu program üniversiteler ve kamu kuruluşlarında stratejik insan kaynağı oluşturmada ciddi bir fonksiyon görmekte, akademik alanlara yönelik yenilikler sağlamaktadır. Üniversitelerde "ülke-bölge çalışmaları" gibi ülke uzmanlığını bizatihi o ülkede yapmayı öngören bir yaklaşım benimsenmiş ve böylece ülke-bölge uzmanlığını esas alan yeni akademik alanlar ortaya çıkmıştır. Burs verilen alanlar, üniversiteler, kamu kurumları, Yükseköğretim Kurulu (YÖK) ve bakanlık tarafından her yıl yeniden güncellenmekte ve böylece dünyadaki gelişmeler doğrultusunda yeni kararlar oluşturulmaktadır.

Yükseköğretim Kurulu'nun Yurt Dışı Eğitim Fırsatları: Yükseköğretim Kurumu'nun lisans öğrencileri için uyguladığı öğrenci değişim programları genel olarak yurt dışı ve yurt içi kapsamında değerlendirilmektedir. Düzenlenen protokoller çerçevesinde öğrenim hareketliliğine imkân sağlanarak üniversiteler arası öğrenci değişimi gerçekleşmektedir.

Türkiye'de en bilinen öğrenci değişim programları arasında; Erasmus+ (Avrupa ülkeleri arası değişim programı), Mevlana (Türkiye ve bütün dünya ülkeleri arasındaki değişim programı), Farabi (yurt içi üniversiteler arası değişim programı) bulunmaktadır (bk. Eğitim Değişim Programları).

2547 sayılı Yükseköğretim Kanunu uyarınca, yüksek lisans, doktora, doktora sonrası araştırma için de yurt dışına öğretim elemanı gönderilebilmektedir. Uygun bulunan başvurular, ilgili rektörlükler aracılığı ile Yükseköğretim Kurulu'na teklif edilmekte, bu teklifler oluşturulan komisyonca incelendikten sonra Yükseköğretim Yürütme Kurulu'nda görüşülerek karara bağlanmaktadır. Bu burslar zaman zaman pandemi şartları gibi farklı sebeplerle değişime ve inkıtaya uğrayabilmektedir.

TÜBİTAK Burs Programları: Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu (TÜBİTAK), yurt içi eğitim araştırma desteklerinin yanında yurt dışı eğitim araştırma destekleri de vermektedir. Bilim İnsanı Destek Programları Başkanlığı'nın bilinen burs ve destek programlarına ek olarak Nobel Kimya ödüllü bilim insanı Aziz Sancar'ın danışmanlığında doktora sonrası araştırmalar yapmak üzere bilim insanları desteklenmektedir. TÜBİTAK bünyesinde oluşturulan bir diğer burs programı "TÜBİTAK BİDEB Prof.Dr. Fuat Sezgin Bursları"dır. Bu burs programında; "Bilim tarihi" ile ilgili alanlarda çalışma yapan yüksek lisans ve doktora öğrencileri ve doktora sonrası araştırmacıları "Yurt Dışı Doktora Eğitim Bursu ve Yurt Dışı Doktora Sırası Araştırma Bursu" ile desteklenmektedir (bk. TÜBİTAK).

Diğer Burs Programları: Türkiyeli öğrencilerin yararlanabileceği, yurt dışı eğitim kapsamında değerlendirebileceğimiz başka burs ve destek programları da bulunmaktadır. Bunlar Avrupa Birliği (AB) programları kapsamındaki burslar, Fullbright bursları ve çeşitleri, sivil toplum kuruluşları bursları ve özel burslar şeklinde olabilmektedir.