Üsküdar'da 1882'de ya da 1887'de doğduğu belirtilmektedir. Kendisi okuma yazmayı annesinden öğrendiğini ifade etmiştir. Üsküdar İdâdîsi ve Ticaret Mekteb-i Âlîsi'ni bitirdikten sonra II. Abdülhamid döneminde gazeteciliğe başladı. Osmanlı Ziraat ve Ticaret Gazetesi'nde düzenli yazılar yazdı, İttihat ve Terakkî Cemiyeti ile bağlantı kurduğu için II. Meşrutiyet öncesinde zorunlu olarak yurt dışına çıktı. Yurt dışına ilk çıkışında New York'a gittiği, II. Meşrutiyet'in ilanından önce de Fransa'da olduğu bilinmektedir.

Ülkesine dönüşünde bir müddet İstanbul'da kaldıktan sonra Alasonya Hususi İdâdîsi'ne idareci olarak atandı. 1909-1910 yıllarında kaldığı Alasonya'dan yakın arkadaşı Ferid Bey ile Manastır Dârülmuallimîni'ne tayin edildi. Okulun müdürlüğünü yapan Ethem Nejat, bu okulda tarım ve ticaret eğitimi üzerinde durarak tarım öğretmeni olan Ferid Bey'le birlikte Terbiyevî Yeni Fikir dergisini yayımladı. Manastır'da çalıştığı zaman okulda bir rasathane tesis ederek ölçümler yaptı, bölge iklimine dair raporlar hazırladı. Manastır Dârülmuallimîni Kongresi'nin toplanması, spor yarışmalarının ve faaliyetlerinin yapılması, yürüyüşler, pedagojik gezintiler, izci birliklerinin tesisi gibi daha birçok yenilik onun zamanında gerçekleşti. Balkan savaşlarının devam ettiği sürede Sırplar'ın Manastır'ı ele geçirmesiyle bir müddet esir kalmıştır.

Esareti sonrasında Eylül 1913'te Bursa Dârülmuallimîni müdürlüğüne atandı. Manastır'da iken yaptığı hemen bütün faaliyetleri Bursa'da da yapmaya çalışmıştır. 1912'de tesis edilen Türk Ocağı ve 1913'te çalışmalarına bağlayan yarı-militer sivil oluşum Türk Gücü Derneği'nin çalışmalarına katılmıştır. Ethem Nejat, bu tarihlerde koyu bir Türk milliyetçisi olarak bilinmektedir.

Bursa Dârülmuallimîni'nden öğrencilerinin anılarına göre Ethem Nejat, öğrencilerine değer veren, onların dertlerini dinleyen ve çözümler bulan, beden eğitimi ve spor konusunda titiz davranan bir eğitimcidir.

1914'te İzmir Dârülmuallimîni müdürlüğüne atanınca, bu okulda da izcilik ve spor müsabakalarına önem vermiş, sık sık poligonlarda atış talimleri ve askerî teçhizatla yürüyüşler yaptırmıştır. Çanakkale savaşlarının başlamasıyla okuldaki talebelerden altmış kadarıyla başta Ethem Nejat olmak üzere muallimlerden gönüllü olanlar savaşa katıldılar. İzmir Dârülmuallimîni müdürü iken 1914'te İzmir İttihat ve Terakkî kâtib-i mesulü Celal Bey'in (Bayar) isteği ile Aydın Vilayeti Meclis-i Umûmîsi'ne "Vilayette Maarif ve Mekâtib-i İbtidâiyenin Çâre-i Islahı ve Teceddüdü" namıyla bir rapor sunmuş ve daha sonra bu rapor "Terbiye-yi İbtidâiye Islahatı" adıyla basılmıştır. Buradan Muğla Maarif müdürlüğüne ardından da 1915 ortalarında Eskişehir Maarif müdürlüğüne atandı. İki sene kadar müdürlük yaptığı, daha önce beraber çalıştığı veya talebesi olan genç ve gayretli muallimleri beraberinde getirerek birçok yeniliğe imza attı, başta maarif olmak üzere diğer alanlarda da Eskişehir'e canlılık getirdi.

Ethem Nejat, 1917'de Adana Maarif müdürlüğüne atanmış, bu görevinden sonra İstanbul'da Dârüleytam Sanayi Şubesi'nde muallimlik yapmış ve bu sırada Maarif Nezareti Telif ve Tercüme vazifesini de yapmıştır. 1918'de uzun zamandır faaliyetlerine katıldığı Türk Ocakları'nın yardımıyla Maarif Nezareti tarafından yüksek tahsil görmek üzere Almanya'ya gönderilmiştir. Ethem Nejat Almanya'da sol düşünceye kaymış ve burada bulunan Osmanlı aydınlarıyla birlikte Kurtuluş isimli bir dergi çıkarmaya başlayarak "Türkiye İşçi ve Çiftçi Fırkası" adında bir parti kurmuşlardır.

Almanya'daki bir senelik eğitiminden sonra yurda dönen Ethem Nejat, Türkiye İşçi ve Çiftçi Sosyalist Fırkası faaliyetlerini desteklemeye ve burada siyaset yapmaya başladı. Bu arada Samsun Maarif müdürlüğüne atandı. Ancak oradan Rusya'ya kaçarak Mustafa Suphi'nin grubuna dahil oldu. 28 Ocak 1921 tarihinde arkadaşlarıyla birlikte bindiği bir botun Trabzon açıklarında batırılması neticesinde vefat etti. Yiğit Türkler, Çocuklarımızı Nasıl Büyütmeliyiz, Mektebçilik, Çiftlik Müdürü, Türklük Nedir ve Terbiye Yolları ile Terbiye-i İptidaiye Islahatı başlıklı eserleri vardır.

Asıl mesleği öğretmenlik olan ve Maarif teşkilatı içerisinde mektep müdürlüğünden Maarif müdürlüğüne ve bakanlık teşkilatına kadar çeşitli kademelerde görev alan Ethem Nejat, Meşrutiyet döneminin önemli eğitimcilerindendir. Eğitimin amaçlarını anlatırken, bu olgunun çok fazla sayıda amaca hizmet etmesi gerektiğini dile getirmiştir. Ona göre, eğitimin öncelikli amacı kendini idare edebilen irade sahibi, kişilikli insanlar yetiştirmektir. Eğitimde gözetilecek en esaslı amaç fikir ve beden terbiyesidir. Eğitim kati surette millî olmalıdır. Millî olmayan bir eğitim çöküşe ve geri kalmaya sebep olur. O sebeple eğitim millî duyguları uyandırmalı ve millî karaktere uygun kişiler yetiştirmelidir. Eğitim çocuğa bilgi vermekten çok o bilgiye kendisinin ulaşmasını sağlamaktır. Ona göre eğitim, bünyesindeki çocuk ve gençleri hayata hazırlamalı, ziraat ve ticarete yönlendirmelidir. Eski devirlerdeki eğitimi ve mektepleri, bugünün insanlarını hazırlaması bakımından yetersiz bulan Ethem Nejat, II. Meşrutiyet dönemi maarifinde karşılaşılan eksiklerin, aksaklıkların çoğunun geçmişin eğitim gelenek ve zihniyetinden kaynaklandığını ileri sürmüştür. Meşrutî idarenin yeniden kurulmasından sonra da maarif ve terbiye alanında dişe dokunur bir işin yapılmadığı kanaatindedir. XX. yüzyılın artık mukadderat ve tesadüf asrı değil, terbiye ve maarif asrı olduğunu söylemekte eski devirdeki anlayışın sadece "açtık demek için" mektepler vücuda getirdiğini, hükümetin o açılan mekteplere ne ruh ne de hayat verebildiğini, bunun neticesi olarak da bu güzel vatanın adamsız, vatandaşsız kaldığını ifade etmektedir.

Ne eski mekteplerin ne de yeni mekteplerin amaca hizmet etmediğini söyleyen Ethem Nejat eğitimin hastalıklı, miskin, millî histen yoksun, pısırık ve memur kafalı adamlar yetiştirdiğini iddia etmiştir. Eğitimin öncelikli felsefesini toplumu bu duruma düşüren sebepleri ortadan kaldırmak üzerine kurmuştur. Ona göre öncelikle halledilmesi gereken mekteplerin temel yapısıdır. Çünkü mektepler çocuklar için bir hapishaneden farksızdır. Mekteplerimizin çocukları ve gençleri canlandırıcı, aydınlatıcı ve hayata hazırlayıcı bir nitelikte olması gerekirken, sindirici, köreltici ve öldürücü bir yapıda olduğunu ifade etmiştir (Ethem Nejat, 1911). Bir süre Amerika ve Fransa'da kalan Ethem Nejat, Avrupa ve Amerika'da cereyan eden yeni tarz eğitim ve mekteplere önem vermiştir. Öğrencilerine "teşebbüs-i şahsî" kazandırmak emelindedir. Fransız sosyolog E. Demolin'den de etkilendiği bilinmektedir.

Eğitim tarihi açısından önemli hususiyetlerinden biri de ilk defa köy eğitimine önem vermesidir. Köylülere yönelik, sıhhî, modern tarım ve hayvancılığı öğretecek bir eğitim sisteminin kurulmasını savunmuştur. Böylesi bir eğitim için öncelikle şehir dışında köye yönelik öğretmen yetiştiren bir öğretmen okulundan bahsetmiştir. Bu okulda ziraat, el işi, marangozluk, demircilik, doğramacılık ve benzeri gibi sanatları öğrenip köylere atanan öğretmenler iktisadî kalkınma hamlesi başlatacaktır. "Köye Göre Öğretmen Yetiştirme Projesi" yazıları, Cumhuriyet dönemi köy öğretmeni yetiştirme projelerinin fikir temellerinden sayılmıştır.

Ethem Nejat Türkiye'de sol düşüncenin öncü isimlerinden biri olduğu için, hakkında daha çok bu yönde araştırmalar yapılmıştır. Onun eğitim, kültür, sanat vb. konulara dair görüşleri geniş şekilde M. Salih Erkek (2012) tarafından araştırılmıştır.