İslamî dönem Türk edebiyatının bilinen en önemli Türkçe eserlerinden olan Kutadgu Bilig, 1069-70 yılında yazılmış ve Doğu Karahanlı Hükümdarı Tamgaç (Tavgaç) Uluğ Buğra Han'a sunulmuştur. Eser, Türk dilinin XI. yüzyılda bilim, siyaset ve sanat dili olarak kullanıldığını göstermesi bakımından önemlidir.
Günümüzde Kırgızistan sınırları içinde olan Karahanlılar'ın yazlık merkezi Balasagun'da (Kuz-orda) doğan Yûsuf Has Hâcib'in doğum tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Ancak Kutadgu Bilig'de eserini 1069-1070 yılında tamamladığını, yazmaya başladığında ise elli yaşlarında bulunduğunu belirttiği için 1019 yılı civarında doğduğu tahmin edilmektedir. Yûsuf Has Hâcib hakkında bilinenler, Kutadgu Bilig'e sonradan eklenmiş olan biri mensur, biri manzum önsözlerde ve eserin bazı beyitlerinde yer alan bilgilerdir. Buna göre Yûsuf Has Hâcib, köklü bir aileye mensup, bilgili, erdemli ve takva sahibi olup iyi bir eğitim almıştır. Eserini Kâşgar'da tamamlayıp Tamgaç Buğra Han'a sununca, hükümdar onu yanına almış ve ona "hâs hâcib" (başmabeyinci) unvanı vermiştir. Mensur önsözde adının "Tavgaç Uluğ Hâs Hâcib" olarak cihanda yayıldığı belirtilmiştir. Yûsuf Has Hâcib'in türbesi Kâşgar'da bulunmaktadır.
"Kutadgu bilig" için çeşitli çalışmalarda "devlete erişme bilgisi", "saadet veren ilim" veya "padişahlara layık ilim", "dünyevi iktidara ve/veya uhrevi saadete ulaştıracak bilgi", "hükümdarlık etme bilgisi"; "mutlu olma bilgisi" anlamları verilmiştir. Ancak Ercilasun "kutadgu bilig"in bir terim olduğunu ve terim anlamının "siyasetname/siyaset bilgisi" olduğunu da belirtir.
Kutadgu Bilig Karahanlı döneminin vezinli Türkçe'siyle mesnevi şeklinde (aa/bb/cc...) yazılmıştır. Ancak eserdeki 173 dörtlük mâni tarzında; sondaki üç bölüm de gazel tarzında kafiyelenmiştir. Eser aruzun "feûlün feûlün feûlün feûl" kalıbıyla yazılmıştır.
Yûsuf Has Hâcib eserine "Bayat atı birle sözüg başladım / Törütgen, igidgen, keçürgen idim" (Tanrı adıyla söze başladım; yaratan, besleyen, bağışlayan rabbim) beyti ile başlar. Daha sonra bütün klasik Şark eserleri gibi Allah'a hamd bölümü hamdele (2-33. beyit), Peygamber ve dört sahabenin övüldüğü salvale bölümüyle (34-62. beyit) devam eder. Bu bölümleri bir bahariye (63-83. beyit) ve hükümdar Tamgaç Uluğ Buğra Han'ın övüldüğü beyitler (84-123. beyit) izler. 124-147. beyitler yedi yıldız ile on iki burç; 148-161. beyitler bilgi ve akıl; 162-191. beyitler dilin fayda ve zararları hakkındadır. 192. beyitten 229. beyte kadar "Kitap idisi (sahibi) öz özrin" söyler ve okuyucudan hataları için özür diler. "İyilik kılmak" (230-286. beyit), "bilgi ve akıl" (287-349. beyit) konularından sonra şair kitabın adını, mahiyetini anlatır; gençlik günlerini anar, kitabı bitirmek için Tanrı'dan kendisine güç vermesini ve günahlarının bağışlanmasını ister. Kitabın adını okuyana kut (baht) versin ve elini tutsun diye "Kutadgu Bilig" koydum der. Sonra kitabın kahramanlarını ve temsil ettikleri kavramları sayar (350-397. beyit). 398. beyitte asıl konuya girilir. Kutadgu Bilig'in tamamı 6645 beyittir; ancak asıl eser 6520. beyitte biter. 6521. beyitten 6645. beyte kadar olan bölüm, Yûsuf Has Hâcib tarafından manzum olarak yazılmış üç ektir.
Kutadgu Bilig, dört kişinin insanı mutluluğa ulaştıracak dört kavramı temsil ettiği simgesel bir eserdir. Hükümdar Kün Togdı adaleti (köni törü "doğru kanun"); Vezir Ay Toldı bahtı (kut "baht, talih"); Ay Toldı'nın oğlu Ögdülmiş aklı (ukuş "anlayış, idrak, akıl"); Ögdülmiş'in arkadaşı Odgurmış âkıbeti (hayatın sonu) temsil eder.
Kutadgu Bilig'in ilk defa ilmî neşrini yapan Reşit Rahmeti Arat'a göre eser, "İnsana her iki dünyada tam mânasıyla, kutlu olmak için lazım olan yolu göstermek maksadıyla kaleme alınmıştır" (Arat, 1947: XXV).
Kutadgu Bilig bir hikâye üzerine kurulmuştur. Bu hikâyenin olay örgüsü şöyledir: Hükümdar Kün Togdı, kendisine işlerinde yardımcı olacak erdemli birini aramaktadır. Vezir Ay Toldı, devlet merkezine giderek Hükümdar Kün Togdı'nın hizmetine girer ve ona danışmanlık yapar. Hastalanıp ölümü yaklaşınca oğlu Ögdülmiş'i hükümdara emanet eder. Ay Toldı'nın ölümünden sonra Hükümdar Kün Togdı, Ögdülmiş'i yetiştirir ve kendine danışman yapar. Ögdülmiş hükümdarın kendisinden bir yardımcı daha istemesi üzerine inzivada yaşayan Odgurmış'ı tavsiye eder. Üçü dünya ve ahiret işleri hakkında konuşur. Bir süre sonra Odgurmış tekrar inzivaya çekilir, hastalanır ve ölür. Ögdülmiş, hükümdara danışmanlık yapmaya devam eder. Hikâyenin sonunda Yûsuf Has Hâcib sözü alır ve dünyanın geçiciliği hakkındaki görüşlerini söyler. Daha sonra zamandan şikâyet eder, her şeyin bozulduğundan yakınır. 1069-1070 yılında kitabı tamamladığını söyler. Okuyucudan dua ve Tanrı'dan bağışlanma isteyerek kitabı bitirir.
Kutadgu Bilig'in günümüze üç nüshası ulaşmıştır. Viyana nüshası olarak da bilinmekte olan Herat nüshası, 1439 yılında Uygur harfleriyle Herat'ta istinsah edilmiştir. Eser, önce Tokat'a oradan da İstanbul'a getirilmiştir. XVIII. yüzyılın sonlarında tarihçi Hammer tarafından İstanbul'da bulunup Viyana'ya götürülmüştür. Şu anda Viyana'da Avusturya Devlet Kütüphanesi'ndedir.
Kahire nüshası, 1361 ya da 1374'ten önceki bir tarihte Memlük kumandanlarından İzzeddin Aydemir adına Mısır'da istinsah edilmiştir. Kahire'de 1896 yılında Hidiv Kütüphanesi Müdürü Dr. Moritz tarafından bulunan Arap harfli bu nüsha, şu anda Kahire'de Mısır Devlet Kütüphanesi'ndedir.
Taşkent (Fergana) nüshasının XIV. yüzyılın ilk yarısında istinsah edildiği tahmin edilmektedir. 1913 yılında Zeki Velidi Togan tarafından Fergana'da bulunan ve bir yazıyla tanıtılan bu nüsha, I. Dünya Savaşı sırasında kaybolmuş ve 1925'te Özbek edebiyatçısı Fıtrat tarafından yeniden bulunmuştur. Nüsha halen Taşkent'tedir.
Eserin Herat nüshasını ilk tanıtan, A. Jaubert'tir (1925). Türk Dil Kurumu Kutadgu Bilig'in 1942'de Herat nüshasını, 1943'te Fergana ve Mısır nüshalarını tıpkıbasım olarak yayımladı. Bu üç nüshanın mukayeseli ilmî neşri Reşit Rahmeti Arat tarafından 1947'de yapılmış, Arat 1959'da da eserin Türkiye Türkçesi'ne çevirisini yayımlamıştır. Arat'ın yayımladığı metnin indeksi Kemal Eraslan, Osman Fikri Sertkaya ve Nuri Yüce tarafından 1979'da hazırlanıp yayımlanmıştır. 1972'de Agop Dilaçar, 900. yıl dönümü dolayısıyla Kutadgu Bilig İncelemesi'ni neşretti. Eserin İngilizce tercümesi 1983'te R. Dankoff tarafından yapılmıştır. 1984'te Ahmet B. Ercilasun, Kutadgu Bilig'deki fiiller üzerine çalışmıştır. Eser, Türk lehçelerine ve dünya dillerine çevrilmiş, hakkında birçok çalışma yapılmıştır. Çalışma yapılan alanlardan biri de eğitimdir. Bu çalışmalarda Kutadgu Bilig'in eğitici ve öğretici öğeler taşıdığı vurgulanmış ve Yûsuf Has Hâcib'in eğitimle ilgili görüşleri ortaya konmuştur.
Kutadgu Bilig'de ele alınan tema "ideal insan"dır. Yûsuf Has Hâcib'in ideal insanı zamanının bütün ilim ve hünerlerini öğrenmiş, bütün alfabeleri ve dilleri bilen, şiir, belagat, hesap, tıp vb. ilimlerine vâkıf, ağır başlı, alçak gönüllü, cömert, iyilik sever, merhametli, takva sahibidir. Bu özelliklerin bir kısmı kalıtım yoluyla, bir kısmı eğitim yoluyla kazanılır: İnsan bilgisiz doğar ve yaşadıkça öğrenir (1679. beyit). Çalışmakla elde edilemeyen şey akıldır; Tanrı onu insanın hamuruna katar (1682. beyit).
Kutadgu Bilig'de iki ayrı eğitim tipinden söz edilmektedir. Bunlardan birincisi, iyi bir insan yetiştirmeyi hedefleyen, baba gözetiminde evde yapılan eğitimdir. Eserin "Çocukların Nasıl Terbiye Edileceğini Söyler" (4504-4526. beyit) bölümünde "Senin ay gibi bir oğlun veya kızın doğarsa, onu kendi evinde terbiye et, bu işi başka ellere bırakma!" (4504. beyit) denilerek çocuğu terbiye etme görevi babaya verilmektedir. Bu eğitimde baba, çocuğuna terbiye veren, çocuğunun iyi veya kötü olmasına sebep olan, her şeyi öğretecek olan kişidir (1218- 1227. beyit). 1486. beyitte ise "Çocukların iyi ve kötü olmalarına anne ve babaları sebep olur" denilerek çocuğun eğitiminden baba ile birlikte annenin de sorumlu olduğu belirtilmiştir.
Kutadgu Bilig'deki diğer eğitim Hükümdar Kün Togdı'nın Ögdülmiş'e verdiği meslekî eğitim yani yönetici yetiştirmeyi amaçlayan eğitimdir. Hükümdar Kün Togdı "Ben onu yetiştireyim, adam olsun; adam olan her vakit faydalı olur" (1627. beyit) ve "Beyler kime el uzatıp yetiştirirlerse, sonunda beye yakın olur ve sırada beyden sonra gelir" (1630. beyit) denilerek bu eğitimin amacı belirtilir. Bu meslekî eğitimin öğretmeni Hükümdar Kün Togdı, mekânı da saraydır. Hükümdar Kün Togdı'nın Ögdülmiş'e her işin nasıl yapılacağını anlatması (1612. beyit), bazan itibar gösterip bazan sert davranması (1717. beyit), denemesi (1752. beyit) eğitimin bir parçasıdır. Bu eğitimi başarıyla tamamlayan Ögdülmiş'e Hükümdar Kün Togdı tarafından unvan, mühür, at, koşum ve hil'at verilmiş ve ona çok itibar gösterilmiştir (1766. beyit).
Kutadgu Bilig'de "Çocuk bilgi isterse, öğrenmeye küçük yaşta başlamalıdır" (1822. beyit); zekâca üstün olan çocukların eğitimine erken başlanması, "Oğul-kız küçüklükte ne öğrenirse, yaşlanıp ölünceye kadar onu unutmaz" (1495. beyit); öğrenmenin küçük yaşlarda daha hızlı olduğu, "Sen taz'if ve tansifi iyice öğren; bunları öğrendikten sonra adet cezrini ele al" (4380. beyit); basitten karmaşığa eğitim yolunun izlenmesi, "Oğul-kıza bilgi ve edep öğret; bu her iki dünyada onlar için faydalı olur" (4506. beyit); eğitimin önemi, "Küçük çocuğa bak, akıl ona ulaşacaktır; fakat yaşı gelmedikçe, kalemler yürümez" (293. beyit); hazır bulunuşluğa dikkat edilmesi, "İnsan bilgisiz doğar ve yaşadıkça öğrenir" (1680. beyit); yaşam boyu öğrenme gibi bugünkü eğitim anlayışıyla örtüşen önerilere de yer verilmiştir.
Posta Telgraf Teşkilatı, 1969 yılında Kutadgu Bilig'in yazılışının 900. yılı münasebetiyle posta pulu basmıştır. 2014'te Eskişehir Valiliği, 2016'da Türk Dil Kurumu üç nüshanın renkli tıpkıbasımlarını yayımlamıştır. 2019 yılı UNESCO tarafından yazılışının 950. yıl dönümü dolayısıyla "Kutadgu Bilig Yılı" olarak kabul edilmiştir.
