UNESCO, Türkçe resmî çevirisi "Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Kurumu" olan İngilizce United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization'ın kısaltmasıdır. İki dünya savaşının acıları, yıkımları ve deneyimleri temelinde kurulan UNESCO'nun temel amacı, Kuruluş Sözleşmesi'nin 1. maddesinde, "Irk, cins, dil ve din farkı gözetmeksizin Birleşmiş Milletler anayasasında dünya milletlerine tanınan insan hakları ve esas hürriyetlerine, kanunlara ve adalete müşterek bir saygı oluşturmak için, milletlerarasındaki iş birliğine eğitim, bilim ve kültür yoluyla yardım ve böylelikle barış ve güvene hizmet etmektir" (Resmî Gazete, 1946) şeklinde belirtilmektedir.

UNESCO'nun kuruluş fikri ve tarihi 1942 yılına kadar gitmektedir. II. Dünya Savaşı devam ederken Avrupa ülkelerinin hükümetleri, Müttefik Eğitim Bakanları Konferansı (CAME) için Birleşik Krallık'ta bir araya gelerek barış sağlandıktan sonra eğitim sistemlerini yeniden inşa etmenin yollarını ve araçlarını aramaya başladılar. Amerika Birleşik Devletleri dahil olmak üzere yeni hükümetlerin de katılmasıyla proje kısa süre içinde evrensel bir boyut kazandı. Müttefik Eğitim Bakanları Konferansı'nın önerisi üzerine, 1-16 Kasım 1945 tarihinde Londra'da bir eğitim ve kültür organizasyonunun kurulması amacıyla Birleşmiş Milletler Konferansı toplandı. Konferans başladığında savaş yeni bitmişti. Gerçek bir barış kültürünü somutlaştıracak bir kurum oluşturmak amacıyla bir araya gelen kırk dört ülkenin temsilcilerine göre bu kurum "insanlığın fikrî ve manevi dayanışmasını" tesis edecek ve böylece yeni bir dünya savaşının çıkmasını engelleyecekti. UNESCO, bu düşünce ve idealler ekseninde kuruldu; aralarında Türkiye'nin de bulunduğu ilk yirmi ülke tarafından onaylanınca Kuruluş Sözleşmesi 1946 yılında yürürlüğe girdi.

Kuruluş Sözleşmesi'nin 7. maddesinde, "Her üye devlet, tercihen devleti ve benzeri organları geniş ölçüde temsil eden bir millî komisyonun oluşumuyla; eğitimsel, bilimsel ve kültürel faaliyetlerle ilgilenen belli başlı organlarını UNESCO'nun çalışmalarıyla bağdaştırmak amacıyla özel şartlarına uygun düzenlemeler yapacaktır" şeklinde bir ifade yer almakta ve üye devletlerde millî komisyonların kurulması teşvik edilmektedir. Millî komisyonların, kendi ülkelerindeki entelektüel ve bilimsel toplumları dahil ederek UNESCO'nun hedeflerinin daha iyi bilinmesini sağlamaya, etki alanını genişletmeye ve programlarının uygulanmasını teşvik etmeye etkili bir yolla yardım ettiği belirtilmektedir (Resmî Gazete, 1946). Türkiye'de ise bu ihtiyaca cevap niteliğinde 1949 yılında 3-9862 sayılı Bakanlar Kurulu kararıyla UNESCO Türkiye Millî Komisyonu kuruldu.

Eğitim, UNESCO'nun temel ve öncelikli alanlarından biridir. Eğitimin sosyal ve ekonomik kalkınmada kilit husus olduğuna inanan ve bütünsel, insancıl nitelikte bir eğitim vizyonu üstlenen UNESCO, kuruluşundan bu yana, dünya genelinde eğitimi geliştirmek için çalışmaktadır. Eğitimin, nerede yaşarlarsa yaşasınlar insanların hayatlarını dönüştürme gücüne sahip olduğu düşüncesiyle bütün çocukların, gençlerin ve yetişkinlerin eğitim hakkından yararlanmalarını ve tam potansiyellerine ulaşmalarını sağlamak önemli bir sorumluluk olarak görülmüştür.

Eğitimden sorumlu ve eğitimin bütün yönlerini kapsayan tek Birleşmiş Milletler birimi olan UNESCO eğitimle ilgili konulardaki misyon ve hedeflerini eğitim sektörü altındaki programları, ağları ve sözleşmeler, tavsiye kararları, bildiriler gibi normatif araçlarıyla gerçekleştirmeye çalışır. Bu programlar arasında "Herkes İçin Eğitim, ASPnet, UNITWIN ağları/UNESCO kürsüleri, Öğrenen Şehirler Ağı" gibi programlar ve küresel düzeyde takibi UNESCO tarafından yapılan "sürdürülebilir kalkınma amacı" 4 (SDG-4) yer almaktadır. UNESCO'ya üye devletlerin temsilcilerinin katılımlarıyla her iki yılda bir gerçekleştirilen UNESCO genel konferanslarında eğitim komisyonu toplanmakta ve kurumun eğitim sektörüyle ilgili bütün konuları burada istişare edilmektedir.

Herkes İçin Eğitim: UNESCO'nun 2015 yılına kadar gerçekleştirilmesi amacıyla uluslararası düzlemde belirlediği altı hedefi bulunmaktaydı. Bu altı hedefin temaları; okul öncesi eğitim olanaklarının yaygınlaştırılması ve geliştirilmesi; ücretsiz, zorunlu ve kaliteli eğitime tam olarak ulaşılması; bireylerin eğitim ihtiyaçlarının uygun öğretim koşullarına ve yaşam becerisi programlarına eşit erişim yoluyla karşılanması; bütün yetişkinler -özellikle kadınlar- için temel ve sürekli eğitime eşit ölçüde erişimin sağlanması; ilk ve orta dereceli eğitimde cinsiyet farklılıklarının ortadan kaldırılması ve eğitimde cinsiyet eşitliğinin sağlanması; özellikle okuryazarlık, sayısal ve yaşam için gerekli becerilerin başarılması amacıyla eğitim kalitesinin bütün yönlerinin geliştirilmesi olarak özetlenebilir. UNESCO'ya 2030 eğitim gündeminin yürütülmesi ve koordinesi için öncü rolüne devam etmesi ve bütün sürdürülebilir kalkınma amaçlarının koordinasyonu içinde eğitim için bir odak noktası olarak işlevini yürütmesi sorumluluğu verilmiştir. "Herkes İçin Eğitim" hedefleri doğrultusunda 2002 yılından 2015 yılına kadar UNESCO tarafından yayımlanan Herkes İçin Eğitim Küresel İzleme Raporları, dünya genelinde eğitimle ilgili verilerin değerlendirildiği, ülkelerin eğitim konusundaki ilerleyişine eleştirel boyutta yaklaşılarak hazırlanan raporlardır. Bağımsız olan bu raporlar, 2015 yılından sonra ise "Küresel Eğitim İzleme Raporları" adı altında yayımlanmaya devam etmiştir.

"Herkes İçin Eğitim" hedeflerinin Türkiye'ye olumlu yansımaları olmuştur. 2012 yılında Ankara'da, UNESCO Türkiye Millî Komisyonu tarafından, dönemin Millî Eğitim bakanı Nabi Avcı'nın da katıldığı "UNESCO Herkes İçin Eğitim Raporları Değerlendirme Çalıştayı" düzenlenmiş ve ülkemizde eğitim konusunda önde gelen yönetici ve uzmanlar bir araya getirilerek Türkiye ile ilgili sayısal veriler ve eleştiriler değerlendirilmiştir. Bu çalıştay sonrasında Türkiye'deki eğitim durumuyla ilgili doğru sayısal verilerin UNESCO'ya iletilmesi sağlanmış ve UNESCO tarafından her yıl yayımlanan küresel raporlarda Türkiye'nin eğitimsel konularda dünya üzerindeki yeri veya Türkiye'deki eğitim sistemine ilişkin yorumlar eskiye göre daha veriye dayalı hale gelmiştir. Türkiye'de okullaşma oranlarında, özellikle kız çocuklarının okullaşma oranında belirgin düzeyde artışlar olmuştur. Erken çocukluk eğitimi konusunda farkındalık düzeyi artmıştır.

5-27 Eylül 2015 tarihleri arasında New York'ta gerçekleştirilen Birleşmiş Milletler Sürdürülebilir Kalkınma Zirvesi'nde, 193 ülkenin imzasıyla "2030 Sürdürülebilir Kalkınma Amaçları" kabul edilmiştir. Belirlenen on yedi amaç içerisinden, Sürdürülebilir Kalkınma Amaçları'nın 4. maddesinde  yer alan "nitelikli eğitim" (quality education) maddesinin izlenmesi ve koordinasyonu Birleşmiş Milletler tarafından UNESCO'ya verilmiştir. UNESCO, hükümetlere rehberlik sağlamak aracılığıyla bu hedefe ulaşmak için uluslararası topluluğu koordine etme sorumluluğunu üstlenmiştir.

Sürdürülebilir Kalkınma Amaçları'nın 4. maddesi olan nitelikli eğitim hedefi "kapsayıcı ve eşit kaliteli eğitim sağlamak ve herkes için hayat boyu eğitim imkânlarını teşvik etmek"tir. Üye devletler bu hedefler kapsamında kaydettikleri gelişmeleri göstergeler aracılığıyla tutmakta ve UNESCO'ya göndermektedir. Bu veriler UNESCO tarafından kaydedilmekte, izlenmekte ve yorumlanmaktadır.

1953 yılında on altı üye devletin katıldığı bir projeyle UNESCO tarafından başlatılan "ASPnet Programı" (Associated Schools Project) 2023 yılına gelindiğinde dünya genelinde yaklaşık 12.000 üye okulu bulunan uluslararası bir ağa dönüşmüştür. Ağın temel misyonu, barışı, kültürler arası diyalog ve anlayışı, sürdürülebilir kalkınmayı ve nitelikli eğitimi desteklemek için "Sürdürülebilir Kalkınma Amacı 4 Hedef 7" doğrultusunda okullarla çalışmaktır. Program, okulları küresel vatandaşlık, kültürler arası anlayış ve sürdürülebilirlik için inovasyonu teşvik ederek uluslararası iş birliği ve ortaklığı güçlendirmektedir. UNESCO millî komisyonları tarafından belirlenen 182 ülkedeki ulusal koordinatörler, ulusal ağlardan sorumludur. Türkiye'de de ağa dahil olan otuz altı okul bulunmaktadır.

UNITWIN ağları/UNESCO Kürsüleri Programı, yükseköğretim ve araştırma kurumlarının uzmanlığını harekete geçirmek üzere, üniversite ağları kurarak üniversiteler arası iş birliğini teşvik etmek üzere 1992 yılında kurulmuştur. Yerel, bölgesel ve küresel düzeyde araştırma ve kalkınma politikası ve uygulamaları arasındaki bağlantıları güçlendirmeyi amaçlayan program, UNESCO'nun disiplinler arası bilgi üretimini ve kurumun küresel gözlemevi ve fikir laboratuvarı rolünü ilerletmede değerini kanıtlamıştır. 2023 yılı Temmuz ayı itibariyle 120'den fazla ülkeden yaklaşık 900 kurumun oluşturduğu eşsiz bir entelektüel ve stratejik kaynaktır.

Türkiye'de de 2023 yılı Temmuz ayı itibariyle program içerisinde bir Unitwin Ağı ve on yedi UNESCO Kürsüsü olmak üzere toplamda on sekiz üniversite yer almaktadır. UNESCO Türkiye Millî Komisyonu tarafından UNESCO ile üniversiteler arasındaki iş birliğini güçlendirmek ve UNESCO farkındalığının bilim çevrelerinde arttırılması amacıyla her yıl toplantılar düzenlenmekte ve üniversitelerde UNESCO kürsülerinin kurulması teşvik edilmektedir. UNESCO Kürsüsü kurma talebinde bulunan bütün üniversitelere danışmanlık yapılmaktadır.

UNESCO Yaşam Boyu Öğrenme Enstitüsü (UIL), yerel yönetimlerin yaşam boyu öğrenme stratejileri geliştirmelerine yardımcı olmak için 2012 yılında UNESCO Küresel Öğrenen Şehirler Ağı programını başlatmıştır. Üyeleri arasında bilgi üretimini ve değişimini, akran öğrenimini ve kapasite geliştirmeyi teşvik ederek kentlerindeki yaşam boyu öğrenme uygulamalarını iyileştirmelerini sağlayan uluslararası politika odaklı bir ağdır. Altmış dört ülkeden 229 üye şehrin yer aldığı ağda Türkiye'den de dokuz şehir bulunmaktadır.

UNESCO, küresel bir öncü olarak eğitim alanında Sürdürülebilir Kalkınma Amaçları'nın 4. maddesini yürüterek üye devletlere rehberlik etmektedir. UNESCO'nun eğitim alanındaki program ve ağları aracılığıyla yürüttüğü faaliyetler, hayat boyu öğrenme stratejisiyle, erken çocukluktan yetişkin eğitimine farklı düzeylerde, farklı eğitim temalarına hizmet etmektedir. Mesela ASPnet Programı ilköğretim düzeyine hitap ederken UNITWIN ağları/UNESCO Kürsüleri Programı yükseköğretime, Öğrenen Şehirler Programı ise yetişkin eğitimine yöneliktir. Bunların yanı sıra UNESCO; sözleşme, tavsiye kararları, bildiriler gibi normatif belgelerle de üye devletlere rehberlik etmektedir. Düzenlediği uluslararası toplantı, konferans, sempozyum ve çalıştaylarla üye ülkelerden temsilcilerini bir araya getirerek uluslararası ağları güçlendirmekte ve bilgi ve deneyim paylaşımını teşvik etmektedir.