Türkistan coğrafyasında Hârizm vahasının kültür, medeniyet ve siyasetine merkezlik yapan Hîve şehri Aral gölünün güneyinde, Karakum çölünün ortasında, Amuderya (Ceyhun) nehri yakınlarında İpek yolunun kavşak noktalarından birinde yer alır. Tarih içerisinde bölgede hüküm süren belli başlı devletler şunlardır: Kang Devleti (m.ö. IV.-m.s. I. yüzyıl), Kuşan Devleti (II. yüzyıl), Kadim Hârizm Devleti (III-IX. yüzyıl), Hârizmşahlar Devleti (1097-1231), Moğol istilası (1221), Timurlular Devleti (1370-1510), Hîve Hanlığı (1512-1920).
1598 yılından 1920'ye kadar Hîve Hanlığı'nın başşehri olan Hîve, Türkistan'ın merkezinde özgün mimari yapılarıyla kadim tarihî özelliklerini korumaktadır. Arkeolojik verilere göre şehir milattan önce V. yüzyılda kurulmuştur. Şehrin adı, kale içindeki Hivak Kuyusu ile irtibatlandırılır. Hîve hakkında en eski yazılı bilgiler Avesta'da yer alır.
Türk İslam mimarisinin özgün örnekleriyle dolu, açık müze görünümündeki şehir, tarihin her evresinde yoğun bir nüfusa sahipti. Hîve'nin en yoğun mimari yapılara sahne olan kısmı "İç Kale" veya "İçan Kale"sidir. Burada elli dört tarihî mimari yapı, 360 ev yer almaktadır ve âdeta bir mimari müze gibidir.
XX. yüzyılın başlarında Hîve'deki cami sayısı doksan üçe, medrese sayısı altmış üçe ulaşmıştır. Günümüzde de bir kültür merkezi olma hüviyetini sürdüren Hîve, tarihe iz bırakan bir eğitim ve kültür merkezidir.
Hîve'de ayakta kalan en eski eğitim kurumu Muhammed Emin Han Medresesi'dir. Karakteristik özellikleri ikili hücreleridir. İçan Kale'nin merkezinde benzersiz bir eğitim kurumu olan İslam Hoca Medresesi yer alır. Medresede kırktan fazla oda ve büyük bir salon bulunur. 1908 yılında bu eğitim kurumunun inşaatını başlatan, Hîve Hanı İsfendiyar Han'ın kayınpederi ve başveziri olan İslam Hoca'dır.
Hıristiyanlık ve Hazar Yahudiliği'nin de etkilerinin görüldüğü Hîve ve çevresini içine alan Hârizm, İslam topraklarına dahil olduktan sonra ilim ve irfan bakımından hızlı bir yükseliş gösterdi. Hârizmliler, meşhur seyyah İbn Battûta tarafından güzel ahlakları sebebiyle övüldü.
İslamiyet'in kabulünden sonra Hârizm coğrafyasında ve Hîve'de ilim, sanat ve edebiyat alanında büyük bir hareketlenme ve ilerleme oldu. Hârizmşah adıyla anılan müslüman hükümdarlar, bilginleri, kültür ve sanat insanlarını desteklediler. Hârizm halkı da ilim, şiir, edebiyat ve musiki gibi faaliyetlere katıldı. Tüccar ve hükümdarlar vakıflar kurarak medrese ve kütüphaneler yaptırdı. Me'mûnîler yanında Gazneliler, Selçuklular, Hârizmşahlar ve ardından gelen devletlerin hükümdarları ilmî faaliyetlerle kültür ve sanata destek sağladılar. Bölge Moğol istilasına uğramasına rağmen, tekrar Türk ve İslam dünyasının önemli ilim ve sanat merkezlerinden biri oldu.
Ortaçağ'da Hârizm vahası ilim merkezlerinden sayılırdı. Hîve ise bir bilginler şehriydi. Hîve'ye uzak diyarlardan gelen kervanlar sadece ticaretle uğraşmaz, kültür ve medeniyet değerlerini de taşırlardı. Hîve'deki önemli matematik ve fen bilginlerinin eserlerinin nüshalarını başka diyarlardaki bilginlere götürürlerdi. Hîve ve çevresindeki ilim kurumları hem yapı olarak büyüktüler hem de eğitim kadrosu olarak görkemli isimleri barındırıyorlardı. Burada İslam bilimleri yanında pozitif bilimler de geliştirildi. Bîrûnî (ö. 1048) ve İbn Sînâ (ö. 1037) gibi bilginler burada yaşadı ve ilmî faaliyet gösterdiler. Hîve XVII. yüzyılda yaşayan Şeyh Necmeddin Kübrâ'nın da memleketidir. Hîve Hanlığı'nın hükümdarı ve müverrih Ebülgazi Bahadır Han'ın Şecere-i Türk ve Şecere-i Terâkime adlı eserleri bu diyarda yazılmış ve bu bölgenin tarihini ele almıştır. XIX. yüzyılda Hîve'de gelişen edebî muhitin büyük şairleri Şîr Muhammed Mûnis ve Âgehî Muhammed Rızâ eserlerini burada kaleme almıştır.
X. yüzyıl sonu ile XI. yüzyılın başlarında Hârizmşah Me'mûnîler'in bilim adamlarına olan saygıları ve onları himaye etmeleri sayesinde Hîve'ye çok uzak olmayan Gürgenç şehrinde, bugünkü anlamda bir bilim akademisi oluştu. Abbâsîler'in Bağdat'ta kurduğu Beytülhikme'yi örnek alan Dârülhikme ya da Hârizm Me'mûn Dârülhikmesi Türk-İslam bilim tarihinde iz bırakmıştır. Me'mûnîler bilginleri ve edebiyatçıları himaye ederek bölgenin eğitim ve kültürel derinliğine katkı vermiştir. Bîrûnî, İbn Sînâ, İbnü'l-Hammâr, İbn Irâk, Ebû Mansûr Seâlibî, Ebû Sehl Mesîhî gibi meşhur bilginler Me'mûnîler'den destek alarak çalışmalarını sürdürmüşlerdir. Birûnî ve İbn Sînâ'nın Gürgenç'e geldiği 1004 yılı, bu kurumun faaliyetinin başlangıcı olarak kabul edilmiş ve 1017 yılına kadar faaliyet yürütmüştür. Burada astroloji, matematik, tıp, kimya, coğrafya, madencilik gibi fen bilimlerine önem verilen bir akademi anlayışı vardı. Aynı zamanda tarih, felsefe, edebiyat, dil, hukuk ve diğer sosyal bilimler alanında da faaliyetler yapıldı. Özel olarak astroloji araştırmalarına önem verilerek eski dönem bilginlerince oluşturulan astroloji tablosunda eklemeler ve düzenlemeler yapıldı. Bîrûnî Haziran 1004 tarihindeki "ay tutulması"nı burada izledi. Bîrûnî bazı eserlerini Gürgenç'te yazmaya başladı. İbn Sînâ Hârizm'de beş yıl yaşadı (1005-1010) ve burada sağlığı koruma konusuna ait Def'u'l-Mazarri'l-Külliye adlı önemli eserini kaleme aldı.
İbn Irâk ve İbnü'l-Hammâr gibi bilginler Bîrûnî ile akademik düzeyde matematik alanında ortak çalışmalar yaptılar. Bîrûnî'nin üstadı İbn Irâk matematik ve astrolojiye ait otuza yakın bilimsel eser yazdı. Bîrûnî Gürgenç'te yürüttüğü bilimsel faaliyetlerinde coğrafyanın bütün alanlarında yani doğa coğrafyası, hidroloji, mineraloji gibi konularıyla ilgili araştırmaları olmuştur. Felsefe alanında da Bîrûnî ve İbn Sînâ arasında yürütülen yazışmalar büyük öneme sahiptir. Bu yazışmalar, Aristo kitabına ait iki büyük bilginin soru-cevapları ve onların felsefî bakış açılarından oluşmaktadır (bk. Bîrûnî).
Tıp alanında çalışma yürüten âlimler arasına Ebû Sehl Mesîhî, pratik tıp ve tıbbî eğitim konularında çalışmalar yaptı. Hârizm Me'mûn Akademisi'nde fen bilimleriyle birlikte sosyal bilimler de geniş çapta yer aldı.
Bu dönemin bilimsel dili kabul edilen Arapça'nın grameri yeniden düzenlenip lügat ve dil öğrenilmesi konularında eserler yazılmıştır.
Hârizm'in yetiştirdiği bilginlerden bazıları şunlardır: Ebû Bekir Hârizmî (ö. 993), Muhammed Mûsâ Hârizmî (ö. 847'den sonra), Ebû Bekir Berkanî (ö. 1034), Bîrûnî (ö. 1061[?]), Zemahşerî (ö. 1144), Fahreddin Râzî (ö. 1210), Reşîdüddin Vatvât (ö. 1177), Necmeddin Kübrâ (ö. 1221), Çağmînî (ö. 1221[?]), Ebû Ya'kûb Sekkâkî (ö. 1229), Muhammed b. Ahmed Nesevî (ö. 1249-50), Şemsüleimme Kerderî, Bezzâzî (ö. 1424) gibi bilginler Hârizm ilim ekolünün temsilcileri olarak Osmanlı Devleti'nin kuruluşundan sonra Bursa'ya yerleşti.
XVIII. yüzyılda Hîve, Rus ve İran yönünden gelen saldırılara maruz kaldı. 1740-1747 yılları arasında Hîve'yi işgal eden Nâdir Şah'tan sonra Hîve bağımsızlığını ilan etti. Ancak bir müddet iç karışıklıklar yaşadı. 1763'te Mehmed Emin İnak tahta oturunca ailesinin yaklaşık bir buçuk asırlık iktidarını başlattı. Muhammed Rahim Han (1806-1825) ve Allahkulı Han (1825-1842) devrinde en geniş sınırlara hâkim olan Hîve Hanlığı'nın başşehri olarak Rus saldırılarına karşı Türkistan coğrafyasının direncini gösterdi. Ruslar 1839 yılında başarısız oldular ama 1873'te bölgeyi ele geçirdiler. Bundan sonra Rus Çarlığı himayesi altına girildi. 1917 Bolşevik Devrimi'nden sonra 26 Nisan 1920 tarihinde Hârizm Halk Cumhuriyeti ilan edildi. 1924'te kurulan Özbekistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti, Hîve şehri dahil olmak üzere Hîve Hanlığı'nın doğu topraklarına, Türkmenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti de batı topraklarına hâkim oldu. 1997 yılında Özbekistan Cumhuriyeti, Hârizm Me'mûn Akademisi'nin Hîve şehrinde tekrar ihya edilmesi için bir proje başlattı.
Türkistan'daki medrese sayısı bakımından Hîve, Buhara'dan sonra ikinci sıradadır. Hîve Hanlığı döneminde (XV-XIX. yüzyıllar) yapılmış ve dönemin önde gelen medreseleri şunlardır: Araphan Medresesi (1616), Hacemberdi Medresesi (1688), Şirgazihan Medresesi (1719), Muhammad Âmin İnak Medresesi (1765), Kazı Fâzılbek Medresesi (1799), Kutlimurad İnak Medresesi (1809), Pehlivan (Palvan) Ata Medresesi (1810), Hoca Mahram Medresesi (1819), Allahkulı Han Medresesi (1835), Köhne İmaret Medresesi (1836), Yâkub Mehtar Medresesi (1839), Gaday Niyazbay Medresesi (1840), Tora Medresesi (1841), Mirza Tacik Medresesi (1842), Rahimkulı Han Medresesi (1843), Muhammed Âmin Han Medresesi (1852), Abdullah Han Medresesi (1854), Taş Medresesi (1859), Amur Tora Medresesi (1870), Atacan Bay Medresesi (1871), Muhammad Rahim Han Medresesi (1871), Muhammad Niyaz Divanbegi Medresesi (1871), Muhammedmurad Divanbegi Medresesi (1871), Tura Murad Medresesi (1871). Şehirdeki bu medreseler eğitim ve kültür hayatına katkıda bulunmuş ve şekillendirmiştir.
XX. yüzyılın başlarında camilerin ve hankahların yanında 1500'den fazla mektep faaliyet yürütmekteydi. 45.000 öğrencinin bu mekteplerde eğitim gördüklerine dair bilgiler vardır. Bu dönemde Hîve'deki mektep ve medreselerde eğitim sistemi geleneksel usulle devam etmiştir. Hîve medreseleri sadece bir eğitim kurumu değil, aynı zamanda o dönemde hanlığın bilim ve eğitim merkezi olmuştur.
Günümüzde Hîve'de Mamun Üniversitesi yer almaktadır. Üniversite bünyesinde İktisat ve Beşerî Bilimler, Psikoloji ve Sosyal Bilimler ve Filoloji olmak üzere üç fakülte bulunmaktadır. Ayrıca Özbekistan Cumhuriyeti Bilimler Akademisine bağlı Harezm Memun Akademisi Hive şehrinde faaliyet göstermektedir.
