IX. yüzyıl İslam eğitim düşüncesinin eser formunda müstakil bir tür olarak ortaya çıktığı bir zaman dilimidir. Bu türdeki metinler eğitim ile ilgili o günkü tespitler üzerinden mevcut ihtiyaçlara gerçekçi çözüm yolları önermektedir. Kitâbü Âdâbi'l-Muallimîn adlı eser bu türün ilk örneklerindendir. Eser eğitim metotlarının ve öğrenim sürecinin nasıl olması gerektiğini açıkladığı kadar, öğretmenlerin, öğrencilerin ve ebeveynlerin nasıl davranması gerektiği konusunda da bilgi verir. Bu türün temsilcisi olan metinler kuşaklar arası bilgi aktarımını gerçekleştirdiği gibi İslam'ın ilk yüzyıllarında talim ve terbiye konularına nasıl bakıldığını da yansıtırlar.
Ömrünün neredeyse tamamını bugünkü Tunus'un tanınmış şehirlerinden Kayrevan'da geçirmiş olan İbn Sahnûn 817 yılında Kayrevan'da doğmuştur. İlk öğrenimi Mâlikî mezhebinin teşekkülü ve bölgede yayılmasında önemli payı bulunan babası tarafından verilmiş, daha sonra küttap adı verilen klasik okullarda farklı hocalardan çeşitli dersler almıştır. İbn Sahnûn 870 yılında Kayrevan yakınlarındaki Sâhil adlı kasabada vefat etmiştir. Naaşı Kayrevan'a getirilip orada defnedilmiş, Emîr İbrâhim b. Ağleb kendisine hürmeten kabrini yaptırıp üstüne de bir kubbe inşa ettirmiştir (bk. İbn Sahnûn).
Kitâbü Âdâbi'l-Muallimîn'in yazıldığı tarih tam olarak bilinemese de İbn Sahnûn'un ilk eserlerinden biri olduğu düşünülmektedir. Eğitim öğretim faaliyetleri konusundaki görüşleri, meseleleri ele alış biçimi, çözüm önerileri o kadar kabul görmüştür ki güncelliğini asırlar boyu korumuştur. Döneminde olduğu kadar kendinden sonra gelen Kabisî (ö. 1012), tarihçi ve filozof İbn Miskeveyh (ö. 1030), Gazzâlî (ö. 1111), Burhâneddin Zernûcî (ö. XII. yüzyıl sonu), İbn Haldun (ö. 1406) gibi âlimleri uzun yıllar sonrasında da etkilemeye devam etmiştir. Hatta kendisi gibi Kayrevanlı olan ve zamanında Mâlikî mezhebinin şehirdeki hücceti sayılan Kabisî, eğitime dair er-Risâletü'l-Mufassala li-Ahvâli'l-Müteallimîn ve Ahkâmi'l-Muallimîn ve'l-Müteallimîn adlı eserinde İbn Sahnûn'un kitabının neredeyse tamamını kaynak belirterek nakletmiş, buna gerekçe olarak da İbn Sahnûn'un eğitim üzerine yazdıklarının gündeme yeniden getirilmesinin lüzumunu göstermiştir.
Kitâbü Âdâbi'l-Muallimîn'in güvenilir en eski yazma nüshalarından biri Tunus Devlet Kütüphanesi'nde (nr. 8787) kayıtlıdır. Metin, İbn Sahnûn'un eğitim konusunda babasından dinledikleri, ona sorduğu sorular ve aldığı cevaplardan oluşur. Kendi görüşlerini de ekleyerek bir araya getirdiği fazla hacimli olmayan ancak yoğun bilgi içeren bir kitaptır. Genel olarak öğretmenlerin uyması gereken kurallar, çocuklara konuların öğretilme usulleri, çocukların nasıl terbiye edileceği, öğretmenlerin nasıl ücret alacağına ilişkin hükümler ile çocukların babalarının eğitim sürecine nasıl katkıda bulunacağına dair konuları kapsamaktadır. Eser, çocukların eğitimi ve terbiyesi konularında pek çok hadisten ve konuyla ilgili âlimlerden örnekler vermesi, IX. asırda Medîne-yi Münevvere'de eğitimin nasıl olduğuna dair deliller göstererek anlatılarda bulunması, Kayrevan özelinde okullarda çocukların neleri nasıl okuduklarını ve öğretim metotlarını betimlemesi ve en önemlisi de çocukların talim ve terbiyesi meselelerine özenle eğilen ilk çalışmalardan olması bakımından dikkatleri çekmektedir.
Kitâbü Âdâbi'l-Muallimîn'in bölümleri şöyledir: Kur'an'ın öğretilmesi, çocuklar arasında adaletin sağlanması, ders levhasına yazılan Allah lafzının silinmemesi ve bu konuda neler yapılması gerektiği, terbiye konusunda yapılması ve yapılmaması gerekenler, hatim konusunda muallimin yapması gerekenler, bayram hediyesi verilmesi, bayramlarda tatil olunması, öğretmenlerin çocuklara karşı sorumlulukları, öğretmenlerin ücretle tutulması ve bunun ne zaman yapılacağı, mushaf ve fıkıh kitaplarının kiralanması.
Kitâbü Âdâbi'l-Muallimîn'de bölümler halinde irdelenen konular aslında eğitim öğretimde zamanla ortaya çıkmış ve hatta yerleşmiş bazı sorunları görünür hale getirerek çözüm yolları sunmaya yöneliktir. Eğitim işlerini düzenleyecek merkezî bir yapı o tarihlerde yoktur. Öğretmenlerin seçimi deneme yanılma yöntemiyle veya tavsiye üzerine büyük beklentilerle gerçekleşiyordu. Aileler çocuklarına öncelikle Kur'an-ı Kerim'i ve sonrasında onların yetişmesinde yararlı olacak dersleri verebilmeleri için öğretmeler ile ücret karşılığında anlaşma yapıyorlardı. İçinde para ilişkisi olan bu tür bir iş sağlıklı yürüyebileceği gibi öğretmenlerin yeteneksizliğinden ilgisizliğine kadar geniş bir yelpazede pek çok sorunu da beraberinde getirebiliyordu.
İbn Sahnûn bu ve benzeri meselelere değinerek muallimlerin uyması gereken kuralları belirlemiştir. Mesela muallimin ücreti ödenmiş dersleri esnasında başka şeylerle uğraşıp vakit kaybetmemesi beklenir. Muallim ücretinin üzerine ayrıca hediye beklentisi içine girip bunda talepkâr olmamalı, ders sırasında şahsî gereksinimleri için çıkıp gidemeyeceği gibi çocukları da dışarı yollamamalıdır. Yine ders saatleri içinde, kendisi veya başkaları için kitap yazmaya kalkışmamalı, öncelikli işi öğrencilerle ilgilenmek olmalıdır. Hatta muallimin birinci dereceden bir yakının cenazesi değilse dersi bırakıp tanımadığı cenazelere katılarak ve hasta ziyaretlerine giderek zaman kaybetmemesi beklenir. Zorunlu bir hal meydana geldiğinde kendi yerine başka birini vekil bırakmaya kalkarsa bu vekil muallimin tecrübe ve ders verebilme seviyesinde veya daha iyi olmalıdır. Muallim sınıfta kendisine derslerde yardımcı olacak bir yardımcı bulundurabilir, hatta böyle bir imkân sunmakla o kişinin iyi bir deneyim edinmesine vesile olur. Ancak verim alınabilmesi için bu yardımcının eğitim seviyesinin sınıf ortalamasından daha yüksek olması beklenir. Kur'an'ı hatmetme seviyesine ulaşmış birinin başlangıç düzeyindeki çocuklara ders tekrarı ve benzeri konularda rehberlik yapmasında bir mahzur yoktur.
Kur'an-ı Kerim'in çocuklara öğretilmesinin gerekliliği üzerine hadis rivayetlerine yer verilen birinci bölümde, Kur'an eğitiminde ücret alınıp alınamayacağı, Kur'an'ın satılıp satılamayacağı gibi soruları gündeme getirmiş ve cevaplar vermiştir. Ona göre öğretmenler harcadıkları vakit için hayatlarını sürdürebilecekleri ücreti almasalar Kur'an çocuklara öğretilemez.
Kur'an'ın öğretilmesinin yanı sıra başka derslerin de öğretilmesi gerektiğini söyleyen İbn Sahnûn, çocuklara ödevler verilmesi ve yapılan ödevlerin öğretmenler tarafından kontrol edilmesinin önemine de değinmiştir. Bir diğer ifadeyle, ders konularının daha iyi öğrenilmesi amacıyla fazladan çalışmalar yaptırmak ve bu çalışmaları değerlendirip öğrencileri ona göre yönlendirmek öğretmenlerin görevleri arasındadır. Aynı seviyedeki öğrencilerin birbirlerinin yazım hatalarını düzeltmesinde sakınca yoktur. Üstelik bu durum yararlı bir çalışmadır; bu sayede öğrenciler sınıf arkadaşlarından yeni şeyler öğrenirler.
İbn Sahnûn'un kitabında yüzyıllar boyunca eğitimin en önemli meselelerinden biri olan fizikî ceza vermeye de uzun uzadıya değinmiştir. Çocuklara kötü ve kaba davranılmasına, terbiye adına uygulanan cezalara ve özellikle dayak atmaya karşıdır ve onun yerine ikna yolunun seçilmesi taraftarıdır. Hadislerden de örnekler getirerek bu kötü uygulamanın sona erdirilmesini de istemiş, değnek ya da kamçıyla vurulduğunda çocukların bedenlerinde kalıcı zarar oluştuğunu, bu durumun onların gelecekteki hayatlarını olumsuz etkilediğini belirtmiştir. Öğretmen dayakla terbiye ederken sınırı aşar çocuğun hastalanıp ölümüne, yaralanmasına sebebiyet verebilir. Bu durumda öğretmene hangi hükümlerin uygulanacağını fıkıh tartışmaları dahilinde izah etmiş ve öğrenciye diyetinin verilmesinin gerekeceğini belirtmiştir.
Hz. Peygamber'in de üzerinde ısrarla durduğu Kitâbü Âdâbi'l-Muallimîn'in etraflıca vurguladığı ve bir diğer mesele de zengin ile fakir çocuklar arasında eşitliğin sağlanmasıdır. Bu hususta hadisler delil olarak gösterilerek çocuklar arasında gelir farklılığı sebebiyle eşitliğin bozulması ve ayırımcılık yapılması şiddetle kınanmıştır. Okul ortamında çocukların haklarının korunması, onları incitecek davranışlardan kaçınılması kitabın savunduğu temel görüşlerdendir. İbn Sahnûn yerel bir geleneği de aktarmıştır. Öğretmenin iccâne adı verilen bir tası vardır ve her sabah sırayla bir öğrenci evden biraz temiz su getirerek bu kaba döker. Tahta ders levhalarındaki yazılar bu tastaki su ile temizlenir ve yerde açılan bir küçük çukura dökülerek üzeri kapatılır ve su orada kurur. Bu uygulama Kur'an lafzının okunurken de yazılırken de saygı gösterilmesi gerektiğini küçüklere öğretilmesine anlamlı bir örnektir.
İbn Sahnûn çocukların okula hangi günlerde gidip geleceği, okulun ne zaman tatil olacağı gibi konulara da değinmiştir. Çocuklar haftaya cumartesi sabahı ilk ders ile başlar ve perşembe günü akşam üzerine kadar her gün tam gün olmak üzere kesintisiz devam ederler. Cuma günü ise dinlenmeye ayrılmıştır, ayrıca ramazan bayramlarında üç gün, kurban bayramında beş gün öğretmene izin verilmesi uygundur. Aileler arzu ederlerse öğretmene bayram hediyesi vermelerinde bir mahzur yoktur. Çocuklara verilecek ek derslerin önemine değinen İbn Sahnûn, ailelerin isteğine bağlı olarak çocuklara Arapça grameri, şiir, matematik gibi konularda dersler verilmesinin önemini dile getirmiştir.
Kızların da aynı eğitim imkânlarından yararlanması gerektiği söylendikten sonra kız ve erkeklerin belli bir yaştan sonra ayrılmaları gerektiği ifade edilmiştir. Çocukların aldıkları eğitimin kalitesini göstermesi bakımından hatim konusu çok önemlidir. Genellikle küçük bir törenle çocuğun Kur'an-ı Kerim'i okumadaki başarısının gösterildiği hatim aynı zamanda öğretmenin yeteneklerinin ve başarısının ortaya çıktığı ortamdır. Bunun için öğretmene fazladan para ya da hediye verilmesi kitapta ayrıca tartışılmıştır.
Eğitim öğretimin nerelerde yapılabileceği de Kitâbü Âdâbi'l-Muallimîn'in konuları arasındadır. Her ne kadar cazip olduğu düşünülse de muhtemelen namaz kılanların arasında öğretimin verimli olmayacağı düşünüldüğünden mescitlerin uygun olmayacağı görüşü hâkimdir. O sebeple çocukların eğitimi için daha uygun yerlerin bulunması tavsiye edilmiştir.
IX. yüzyılın başında yazılan Kitâbü Âdâbi'l-Muallimîn o dönemden itibaren sonraki yüzyıllarda eğitim konusunda klasik eserlerden biri olmuştur. Osmanlı uleması ve ahlakçıları arasında da bilinen ve okunan eserin son zamanlarda Türkçe'ye çeşitli tercümeleri yapılmıştır. Ancak yapılan tercümelerin aslına çok sadık olmadığı yönünde eleştiriler mevcuttur.
