Lügatta "örtmek, mühürlemek, bir şeyi tamamlayıp sonuna ulaşmak" gibi anlamlara gelen hatim, Kur'an-ı Kerim'i başından sonuna kadar yüzünden veya ezbere okuyup tamamlamayı ifade eder. Bir kişi tek başına Kur'an'ı hatmedebileceği gibi birden fazla kişi aralarında paylaşmak suretiyle de hatim indirebilirler (bk. Kur'an-ı Kerim).

Müslümanların bireysel ve toplumsal hayatlarında hatim indirmenin ayrı bir önemi vardır. Kur'an-ı Kerim'in okunmasıyla ilgili emir ve tavsiyeler sebebiyle kuşaklar boyu müslümanlar Kur'an okumaya çok büyük önem vermişlerdir. Hz. Peygamber, Kur'an okuyup davranışlarını ona göre düzenleyenlerin gıpta edilecek kimseler olduğunu, okunan Kur'an'ın her harfine karşılık on sevap verileceğini, okuyanlar için Kur'an'ın dünyada huzur kaynağı, ahirette de şefaatçi olacağını bildirmiş, (Buhârî, "Fezâilü'l-Kur'ân", 17, 20) ilaveten Kur'an'ı tertip üzere okuyarak hatim indirmeyi Allah'ın en çok sevdiği işlerden biri olarak nitelendirmiştir.

Hz. Peygamber döneminde âyet ve sûreler tek bir mushafta toplanmadığından sahâbîler inen âyetleri vakit geçirmeden çokça okuyup tekrar ederek ezberlemişler, daha sonra yaptıkları ezberi Hz. Peygamber'e arzedip onun onayını almışlardır.

Hatim indirmenin belli bir zamanı ve süresi yoktur. İslam âlimlerinin çoğunluğu her müslümanın hatim indirirken kendi meşguliyet ve sorumluluklarını dikkate alarak imkânları ölçüsünde okumasının uygun olacağı görüşündedir. Bununla birlikte okuyan kişiye bıkkınlık vermeyecek bir düzen içinde âyetlerin mânası üzerinde düşünülerek her gün bir miktar Kur'an okumanın âdet haline getirilmesi tavsiye edilmiştir.

Hatim esnasında, Duhâ sûresini takiben her sûrenin bitiminde "Allahüekber" lafzını söylemek bir gelenek haline gelmiştir. Zamanla tekbire ilaveten daha uzun ibareler de ortaya çıkmıştır.

Hatim bitirilince dua edilmesi, kökeni Hz. Peygamber'in uygulamalarına dayanan bir gelenektir. Hz.  Peygamber'in yaptığı dualardan bazıları kaynaklarda nakledilmektedir. Sahâbîlerin de bu dualara aile fertleriyle birlikte iştirak ettikleri rivayet edilmiştir (Dârimî, "Fezâilü'l-Kur'ân", 33). Bu uygulama muhtelif merasimler halinde günümüze kadar intikal etmiş, halk arasında ilk defa hatim indiren çocuklar için de tören düzenleyenler olmuştur.

Üç aylarda ve özellikle ramazan ayında cami ve evlerde hafızlarca kıraat edilen Kur'an'ı takip etmek suretiyle hatim indirilmesi geleneğine "mukabele" denilmiştir. Mukabele sabah, öğle, ikindi namazları öncesinde okunurdu. Osmanlı döneminden günümüze kadar devam eden bu uygulama, Kur'an'ın ramazan ayında indirilmeye başlanmasına ve ramazan aylarında her gece Cebrâil'in Hz. Peygamber ile o ana kadar gelen âyet ve sûreleri karşılıklı okuyup kontrol etmelerine dayanır. Osmanlı toplumunda ramazan başlamadan on beş gün evvel yahut ramazana girilince başlayan hatimlerin Kadir gecesinden önce tamamlanmasına ve duasının yapılmasına çalışılmıştır. Günümüzde ramazan ayında okunan hatimler genellikle ramazanın ilk günü başlar ve arefe günü tamamlanır. Duanın Kadir gecesinde yapıldığı da olur. Günümüzde Balkanlar'daki bazı ülkelerde hatimlere üç aylar girince başlanmakta ve bu aylar müddetince hatim indirilmektedir.

Tarihsel süreçte Anadolu coğrafyasında Kur'an-ı Kerim'in okunmasına verilen önem doğrultusunda toplu yahut bireysel olarak Kur'an'ı hatmetme uygulamalarının yaygınlık kazandığı görülmektedir. Cami ve mescitlerde özellikle cuma günleri sevabını Hz. Peygamber'in ruhuna bağışlamak amacıyla hatim okumak bunların başında gelir. Anadolu'da Selçuklular dönemi ve sonrasının önemli kültür merkezi konumundaki şehirlerde bu şekilde hatim okuma faaliyetlerine dair örneklere sıkça rastlamak mümkündür.

Günümüzde Anadolu'da devam eden uygulamalardan biri de Erzurum'daki 1001 hatim geleneğidir. 1001 hatim her yıl aralık ayının ortasına denk gelen cuma günü başlamakta ve ocak ayının ikinci haftası cuma günü sonlandırılmaktadır. Erzurum merkez ve ilçelerinden katılımlarla yaklaşık bir ay boyunca okunan hatimlerin sayısı ilgili yerdeki cami imamları vasıtasıyla geleneğin icra edildiği son günün ardından Erzurum Müftülüğü'ne ulaştırılır. Dua merasimi şehrin en eski camilerinden biri olarak bilinen ulucamide cuma gününe denk gelecek şekilde yapılır. Duada Erzurum başta olmak üzere bütün İslam beldelerinin gelecek yeni yılda felaketlerden muhafazası istenir. Girilecek yeni yılın bütün insanlığa hayır, huzur, sağlık, mutluluk, bereket getirmesi temennisi dile getirilir. Anadolu'da devam eden bir diğer hatim geleneği ise Tokat'ın Zile ilçesinde I. Dünya Savaşı yıllarından bu yana her yıl icra edilen "kırk hatim" isimli uygulamadır. Bu gelenekte kırk gün müddetle her sabah namazında bir hatim bitirilerek kırkıncı günün sonunda duası yapılmaktadır.

Mushafın her birine "cüz" adı verilen otuz bölüme ayrılmasının yaygın olarak kabul edilmesinin esasında Kur'an'ın otuz günde hatmedilmesi isteğinden kaynaklandığı, özellikle ramazanda okunan hatimler ve hatimle kıldırılan teravih namazları için bunun ehemmiyet taşıdığı anlaşılmaktadır.

Hatim okumanın adabı ile ilgili olarak şu hususlara dikkat edilmelidir: Abdestli olmak, temiz bir kıyafet ve mekânı tercih etmek, tecvit kurallarına uygun okumak, kelime harf ve harekeleri birbirine karıştıracak şekilde hızlı okumaktan kaçınmak, tercihen mushafa bakarak okumak, başkalarını meşgul etmeyecekse sesli okumak, istek ve ihlasla Allah'ın hitabı ile karşı karşıya olduğunun farkında olarak okumak.

Vefat eden kimsenin defnedildiği gün veya gece hatim indirilip dua edilmesi bazı bölgelerde gelenek haline gelmiştir. Vefat eden kişinin ölümünden belli süreler sonrasında -yedinci, kırkıncı, elli ikinci gecesi gibi- hatim okunması hususunda Kur'an ve hadislerde herhangi bir tavsiye bulunmamaktadır. Ücret karşılığı hatim okunması ve okutulması dinen caiz görülmemiştir.

Hatim Kur'an'ın ilk âyetinden son âyetine kadar Arapça olarak okunarak tamamlanmasıyla gerçekleşmiş olur. Bu yüzden iletişim araçlarında okunan mukabelenin dinlenmesiyle hatim yapılmış sayılmaz, dinleyen kişi sevap alır. Aynı şekilde herhangi bir dilde yazılmış olan meal ve tefsir okunarak da hatim yapılmış olmaz. Hafız olan kişilerin ezberlerini güçlendirmeleri açısından beş vakit namazın kıraatinde hatim usulünü takip etmelerinin bu hususta ayrı bir önemi vardır.