Türk eğitim tarihçiliğinin öncü isimlerinden kütüphaneci Aziz Berker'in Türkiye'de ilköğretim tarihini Tanzimat yıllarından itibaren birincil kaynaklara dayalı olarak anlattığı eserdir. 1945'te yayımlanan Türkiye'de İlk Öğretim I adlı 165 sayfalık eserin yazılmasını Millî Eğitim Bakanı Hasan Âli Yücel Millî Eğitim teşkilatındaki idareci ve öğreticileri görev yaptıkları kurumun ne olduğu konusunda bilgilendirmek için istemiştir (bk. Berker, Aziz; Yücel, Hasan Âli).
İlköğretimin tarihi ile ilgili ilk çalışma olma özelliğine sahip olan bu çalışmada sadece eğitim öğretim değil dönemin zihniyeti ve kültürü ile idare, teşkilat ve öğretmen yetiştirme gibi konulara değinilerek çok yönlü bir eser ortaya konulmuştur.
Kitap, Millî Eğitim Bakanı Hasan Âli Yücel'in takdimi, içindekiler, bibliyografya, kısaltmalar, önsöz ve bölümlerden oluşmaktadır. "Mevzua Giriş" başlıklı birinci kısımda Türkiye'de ilköğretim tarihi II. Mahmud'un 1824/25 tarihli "Ta'lim-i Sıbyan" hakkındaki fermanıyla başlatılmaktadır. Sadece Arap alfabesi ile Kur'an ezberletmekten ibaret olan mekteplerin genel öğrenim ile kültür bakımından eksik ve yenileşme yolunda atılan adımlara engel olmasına rağmen dönemin şartları göz önüne alındığında ilköğrenim alanında bir ilerilik olarak değerlendirilmesi gerektiği ifade edilmiştir (bk. Mahmud II).
"Tanzimatın Arefesinde İlk Islahat Hareketleri ve Sonuçları" başlığını taşıyan ikinci bölümde genel eğitim ile ilköğretim alanındaki ilk önemli girişim olan ve Meclis-i Umûr-ı Nâfia tarafından hazırlanan ıslahat projesi üzerinde durulmuştur. Projenin hazırlanma sürecinde; mahalle-sıbyan okulları ve sınıf-ı sânî okulları adında iki ayrı okulun oluşturulması, burada eğitim verecek hocaların bilgi düzeylerinin tespit edilmesi ve çocuk eğitimine uygun kişilerin seçilmesi, öğrencilerin sınıflara ayrılması ve devam zorunluluğunun olmasının istendiği belirtilmiştir.
"Tanzimat'ın İlk Zamanlarında Islahat" başlığını taşıyan üçüncü kısımda "Abdülmecid'in Hatt-ı Hümâyunu" ve "Sıbyan Mektepleri Hocalarına Îtâ Olunacak Talimat" incelenmiştir. Bu döneme kadar ilköğretim ve eğitim alanında atılan adımların eğitim planının daha da geliştirilip uygulanabilmesine ortam hazırladığı belirtilmiştir. "Sıbyan Mektepleri Hocalarına Îtâ Olunacak Talimat" başlıklı kısımda meşhur Nisan 1847 Talimatı ilk defa geniş şekilde ele alınmıştır (bk. Nisan 1847 Talimatı).
Eserin dördüncü kısmı "1847-1869 tarihleri Arasındaki Islahat Faaliyetlerine Genel Bir Bakış" başlığını taşır. Burada ilköğretim, genel eğitim, öğretmen yetiştirilmesi ve maarif işleriyle ilgili 1847 ile 1869 yılları arasında yaşanan yenilik ve gelişmeler konu edilmiştir. İlköğretim ve maarif tarihimiz açısından kayda değer olan bu yenilik ve gelişmelerle ilgili Meclis-i Maârif-i Muhtelit Kararı ile Maârif-i Umûmiye Nazırlığı'nın yazısı, Meclis-i Ahkâm-ı Adliye kararı, sadaret makamının arzı ve irade tebliğnamesi gibi belgeler olduğu gibi yer almıştır.
"İlköğretim Alanında Genel Mahiyette Islahat Hareketleri 1869-1872" başlığını taşıyan altıncı bölümde "Maârif-i Umûmiye Nizamnamesi", "Sıbyan Okulları Kitapları", "Rehnümâ-yı Muallimîn-i Sıbyan", "İrâde-i Umûmiye-i Vilâyet Nizamnamesi", "İlk Öğretimin gelir kaynakları", "İstanbul'da Dârülmuallimîn-i Sıbyan ile Dârülmuallimât'ın Kurulması", "Mecburi ilk öğrenimin tatbikine doğru ilk adım" ve "Usûl-i Cedîde-i Tedrîsiye'nin tecrübesi, İlk numune ibtidâîleri" incelenmiştir.
"1873-1890 Arasında İlk Öğretim" kısmında ilköğretimle ilgili daha önceki talimatname, nizamname, karar ve programlardan alınan sonuçlara göre yeni çalışmaların yapıldığı ifade edilmiştir. 1873-1890 yılları arasında yaşanan gelişmeler; "Tesis, Islah ve İdame Faaliyetleri", "Öğretmen Yetiştirme Faaliyetleri", "Gelir Temini Gayretleri", "Merkez ve Vilayet Maarif Teşkilatı" ve "Osmanlı Harflerinde ve Alfabe Öğretiminde Islahat Teşebbüsleri ve İbtidâî Okulları ve Kitapları ve Çocuk Dergileri" alt başlıklarıyla kategorileştirilmiş ve belgelere yer verilerek aktarılmıştır.
"1891'den Sonra" başlığını taşıyan yedinci bölümde "Dârülmuallimîn-i Âliye içinde İbtidâiye Şubesi, Dârülmuallimât ve Vilayet Dârülmuallimleri", "Maarif Merkez ve Vilayetler Teşkilatı ve İlköğretim Geliri" ve "İlköğrenim Müesseselerine Mahsus Talimatname ve Programlar" alt başlıkları gözden geçirilmiştir.
Eserin sekizinci ve son kısmı "İkinci Meşrutiyet Arefesinde" başlığını taşımaktadır. İmparatorlukta bulunan ibtidâî okullarının öğretim yöntemi yerine eski-yeni farkı olarak sınıflandırılarak II. Meşrutiyet'e kadar devam ettiği belirtilmiştir.
Kitabın başlığında yer alan "I", II. cildin de planlandığını göstermektedir. Ancak 1908 sonrasını ele alan böyle bir kitap yayımlanmamıştır. Berker'in kitabı sonraki akademik eğitim tarihçiliğinin temel kaynaklarından biri olmuştur. Türkiye'de İlk Öğretim (1839-1908) diğer pek çok erken dönem Türk eğitim tarihçisinin eserinde olduğu gibi, Cumhuriyet öncesine menfî yaklaşan, Osmanlı eğitim modernleşmesini "başarısız" gören, klasik Osmanlı eğitim kurum ve sistemine ise büyük ölçüde olumsuz bakan bir temel yaklaşıma sahiptir.
