Asıl adı Mehmed olup aslen Balıkesirli'dir. Vaktiyle Aydınoğulları Beyliği'nin merkezi olan, zamanımızda ise İzmir Ödemiş'e bağlı bulunan Birgi'ye yerleştikten sonra Osmanlı âlimleri arasında, ilim ve fende sözü senet kabul edilecek derecede derin ilim sahibi mânasında "İmam Birgivî" (Birgili İmam) diye meşhur olmuştur.

Babasının adı Pîr (Şeyh) Ali Efendi'dir. Babasının dedesi Lütfullah Efendi ise Hacı Bayrâm-ı Velî'ye intisap ederek onun Balıkesir halifesi olmuştur. Lütfullah Efendi'nin Balıkesir'de kurduğu tekkeler XIX. yüzyılın sonlarına kadar halkın dinî ve sosyal ihtiyaçlarını karşılamıştır. Mehmed Efendi ilk bilgilerini Balıkesir'de babasından öğrendi. Daha sonra İstanbul'a gelerek Ahîzâde Karamânî Mehmed Efendi (ö. 1566), Küçük Şemseddin Ahmed Efendi (ö. 1550-51) ve Kızıl Molla diye anılan Kazasker Abdurrahman Efendi (ö. 1575-76) gibi hocalardan dersler aldı. İcazet aldıktan sonra kassâm-ı askerîlik vazifesinden başka bazı medreselerde hocalık yaptı. İlim adamları arasında temayüz edince Birgi'de II. Selim'in hocası Atâullah Efendi'nin yaptırdığı Dârülhadis Medresesi'nin ilk müderrisi olarak tayin edildi (1564).

Mehmed Efendi Birgi'de hayatının son on yılını geçirmiş, burada ilmî çalışmalarına devam ederken yakalandığı veba hastalığı sebebiyle vefat etmiş ve oraya defnedilmiştir (1573).

Oğlu Fazlullah Efendi'den (ö. 1622-23) başka Abdüllatif Efendi (ö. 1579'dan sonra), Akşehirli (Ilgınlı) Hocazade Abdünnâsır Efendi (ö. 1582'den sonra), İzhârü'l-Esrâr kitabına Keşfü'l-Esrâr isimli bir şerh yazmış bulunan, günümüzde İzmir'in Seferihisar ilçesine bağlı bir yerleşim merkezi olan Ulamış'tan Muslihiddin Efendi (ö. 1591 [?]), Karamânîzâde Mehmed Efendi (ö. 1612), Gazi Emîr (ö. 1613), Sâlih Efendi, Câfer Efendi ve Balıkesir'de Kadızade Mehmed Efendi tespit edilebilen öğrencileridir.

Birgivî Mehmed Efendi'nin yazdığı eserler genellikle medreselerde ders kitabı olarak okutulmuştur. Bazı eserlerini de halk için kaleme almıştır. Bazı eserlerini ise halkın ihtiyaç duyduğu dinî meseleleri onların anlayacağı bir üslup ile yazmıştır. Bu eserlerin pek çoğu tahkik ve tercüme yoluyla neşredilmiştir. Birgivî'ye nispeti doğru bulunanların isimleri şöyledir: a) Kur'an ilimlerine dair olanlar: 1. ed-Dürrü'l-Yetîm; 2. Tefsir. b) Hadis ilimlerine dair olanlar: 1. Risâle fî Usûli'l-Hadîs; 2. el-Erbaûn (Kırk Hadis); 3. Şerhu'l-Ehâdîsi'l-Erbaîn; 4. Kitâbü'l-Îmân; 5. Kitâbü'l-İstihsân. c) İtikat ve ibadetlere dair olanlar: 1. Risâle-i Birgivî; 2. Muaddilü's-Salât. d) Fıkıh ilmine dair olanlar: 1. Fetvâlar; 2. Risâle fi'l-Ferâiz; 3. Şerhu Risâleti'l-Ferâiz; 4. Ta'lîkat ale'l-İnâye; 5. Hâşiye ale'l-Îzâh ve'l-Islâh; 6. İnkazü'l-Hâlikîn; 7. İnkazü'l-Hâlikîn Tercümesi; 8. Risâle fî Ademi Cevâzi'l-Ücre ale'l-Kırâe; 9. Îkazü'n-Nâimîn ve İfhâmü'l-Kasırîn; 10. Hâşiyetü Îkazi'n-Nâimîn, 11. es-Seyfü's-Sârim fî Ademi Cevâzi Vakfi'l-Menkûl ve'd-Derâhim, 12. Zuhrü'l-Müteehhilîn ve'n-Nisâ fî Ta'rîfi'l-Athâr ve'd-Dimâ. e) Ahlak ve tasavvufa dair olanlar: 1. et-Tarîkatü'l-Muhammediyye; 2. Cilâü'l-Kulûb; 3. Zuhrü'l-Mülûk; 4. Risâle fî Tafzîli'l-Ganiyyi'ş-Şâkir ale'l-Fakîri's-Sâbir. f) Münazara ilmine dair olanlar: Risâle fî Âdâbi'l-Bahs ve'l-Münâzara. g) Sarf ilmine dair olanlar: 1. İm'ânü'l-Enzâr; 2. Kifâyetü'l-Mübtedî; 3. el-Emsiletü'l-Fazliyye; 4. Şerhu'l-Emsileti'l-Fazliyye; 5. Hâşiyetü Şerhi'l-Fazliyye. h) Nahiv ilmine dair: 1. el-Avâmil; 2. İzhârü'l-Esrâr; 3. İmtihânü'l-Ezkiyâ; 4. Ta'lîkat ale'l-İmtihân.

Onun yazdığı eserler yaşadığı zamanın aktüel meselelerinden bahsettiği için o devrin sosyal hayatına dair izler taşırlar.

İmam Birgivî açık sözlü, bildiklerini ve inandıklarını kimi zaman sert bir üslupla söylemekten çekinmeyen bir kişiliğe sahiptir. Halk arasında yaygınlaşmış olan ve dinî esaslarla uyuşmayan (bidat) davranışları sözleri ve yazıları ile açıkça tenkit ederdi. Ancak Birgivî bu sert üslubu sebebiyle bazı asılsız ithamlara maruz kalmış; İbn Teymiyye takipçisi olduğu, Hanbelî mezhebini izlediği ve hatta Şeyhülislam Ebüssuûd Efendi'yi kâfir sayacak kadar ileri gittiği bile söylenmiştir. Birgivî Sünnî itikadında olup Hanefî mezhebine tâbi olduğunu bizzat kendisi eserlerinde ifade etmektedir. Kaynaklarda, Birgivî Mehmed Efendi'nin Ebüssuûd Efendi'ye para vakfından başka bir konuda itiraz ettiğine dair bir ifadesi tespit edilememiştir. Para vakfı konusunda ihtilaf etmeleri ise, mezhep imamları zamanından beri her devirde görülen ilmî bir ihtilaf olarak değerlendirilebilir.

Birgivî'nin maruz kaldığı ithamlardan biri de tasavvuf ve tarikat muhalifi olduğudur. Halbuki Bayramî şeyhlerinden biri olan Abdullah Akşehrî/Karamânî'den (ö. 1564-5) tasavvuf icazeti aldığı bilinmektedir.

Birgivî Risâlesi: İmam Birgivî'nin hazırladığı Türkçe ilmihal kitabıdır. Müderrisler, medrese öğrencileri ve halk arasında hayli kabul görmüş, en çok okunan ve kullanılan birkaç Türkçe ilmihal kitabından biri haline gelmiştir. Yazar bu eserine bir isim vermemiştir. Risalenin ilk sayfasında kullandığı "vasiyet" kelimesinden dolayı Vasiyetnâme adıyla tanınmıştır. Yaklaşık 1562-63 yılında yazılan risaleye daha sonra, "Zeyl-i Vesâyâ" başlığı altında, ihtiyaç duyulan bazı konuların ilave edildiği ve bazı konulara da açıklamalar eklendiği görülmektedir. Eserini herkesin yararlanması için Türkçe yazdığını belirtmesi eğitimci yönüne bir işarettir.

İman esaslarını, ibadet ve ahlak konularını içeren bu risalede konular başarılı bir şekilde özetlenmiştir. Eser bu özelliğiyle Osmanlı'daki Türkçe ilmihal kitaplarının en yaygını Mızraklı İlmihal'e de öncülük etmiştir.  Bu eserin Osmanlı Döneminde basılan ilk dînî kitap olmasının yanında sıbyan mekteplerinin (ilkokul) ikinci sınıfında temel eser olarak okutulduğu da kayıtlardan tespit edilmiştir. Gördüğü itibar sebebiyle, çocukların kolaylıkla ezberleyebilmeleri için manzum hale getirilmiştir.

Birgivî Risâlesi'nin Osmanlı dönemi din eğitim öğretimindeki yeri ve önemi, tespit edilen yazma nüshalarının ve basımlarının çokluğundan değerlendirilebilir. Enderûn-ı Hümâyun'da bulunan müellif nüshası esas alınarak Risâle-i Birgivî başlığı ile 1803 yılında seksen altı sayfa ve harekeli olarak basılmış ve askerlere okutulması mecbur tutularak her bir askerî bölüğe bu eseri okutmak üzere bir hoca tayin edilmiştir. Birgivî Risâlesi'nin otuzdan fazla şerh ve haşiyesi günümüze ulaşmıştır.

Eserin Batı dillerine bilinen ilk tercümesi G. de Tassy tarafından Fransızca'ya yapılmıştır (Exposition de la foi musulmane, Paris 1822; 2. baskı, 1874). Kazanlı Alim Toktamışoğlu da bu eseri manzum olarak Kazan Türkçesi'ne çevirmiştir. Ayrıca Bosna Reîsüluleması Mehmed Cemâleddin Çavuşeviç risaleyi Boşnakça'ya tercüme etmiştir (Sarajevo 1908).