II. Meşrutiyet döneminde (1908-1918) diğer pek çok alanda olduğu gibi, eğitim alanında da cemiyetleşme (dernekleşme) faaliyetleri başlamıştır. II. Meşrutiyet'in sağladığı hürriyet ortamında siyasetten ekonomiye, basından spora varıncaya kadar pek çok alanda sayısız dernek kurulmuştur. Bu dernekler çok farklı eylemlerde ve hizmetlerde bulunmuştur. Bunlar arasında bugün için sayıları ve eylem alanları tam olarak bilinmeyen çok sayıda eğitim, öğretmen ve öğrenci derneği de vardır. Bunlardan önemli sayılabilecek nitelikte olanlardan biri, İttihat ve Terakkî'nin temel siyasî politikalarıyla paralel özellikler taşıyan ve bu siyasî örgüt tarafından maddeten ve manen desteklenen Millî Talim ve Terbiye Cemiyeti'dir.
23 Ağustos 1909 tarihli Cemiyetler Kanunu ile dernek kurmak izne tâbi tutulmamış, ancak kurulan derneklerin devlete bildirilmesi esası getirilmiştir. Bu hukukî rahatlıkla bir anda irili ufaklı onlarca cemiyet kuruldu. Bu dernekler arasında dönemin siyasî partilerinin politikasına paralel eğitim hizmetleri yerine getirmeyi amaçlayanlar da olmuştur.
Millî Talim ve Terbiye Cemiyeti, 24 Ağustos 1915'te İstanbul Beyoğlu'nda Galatasaraylılar Yurdu'nda kurulmuştur. Kuruluş nizamnamesinde taşrada da şubeler açacağını beyan etmiştir. 1917'de Bolu'da ve Nuruosmaniye'de birer şubesinin açıldığı anlaşılmaktadır. Derneğin amacı, millî eğitimi yaygınlaştırmak, eğitimde birliği (vahdet) getirmek, Türkler'de kendilerine güven duygusu geliştirmek, onların bilinçlenmesini sağlamak ve eğitimin yalnızca bilim yönüyle uğraşmaktır (Millî Talim ve Terbiye Cemiyeti Nizamnâmesi, md. 2). Ayrıca öğretmenlerin haklarını savunmak, dayanışmalarını sağlamak gibi amaçları da vardır. Cemiyet, Eylül 1916'dan itibaren Millî Talim ve Terbiye Cemiyeti Mecmuası adıyla, düzensiz aralıklarla altı sayı yayımlanabilen bir dergi yayımlamıştır.
Kurucu üyelerin isimleri şöyledir: Şeyhülislamlık müsteşarı Hacı Evliyâ Efendi, Maarif Nezareti Telif ve Tercüme Dairesi üyelerinden Sâmi Beyefendi, Dârülfünun müderrislerinden İsmayıl Hakkı [Baltacıoğlu], İttihat ve Terakkî Cemiyeti kâtib-i umûmîsi Midhat Şükrü [Bleda], eski Halep valisi Ali Galib Beyefendi, göz tabibi Esat Paşa, istinaf mahkemesi eski başkanı Muhlis Beyefendi, Tıp Fakültesi müderris yardımcılarından Doktor Hüseyinzâde Ali Bey [Turan].
Millî Talim ve Terbiye Cemiyeti'nin yapmayı planladığı faaliyetler ve derneğin icrasını taahhüt ettiği başlıca faaliyetler şunlardır: Millî talim ve terbiye ile ilgili kitaplar ve kitapçıklar yayımlamak ve dağıtmak. Sabit ya da seyyar her an hazır heyetler yoluyla İstanbul'da ve taşrada millî talim ve terbiye hakkında toplumu bilgilendirici işler yapmak. Zaman zaman kongre benzeri toplantılar düzenlemek, millî talim ve terbiye ile ilgili araştırmalar yaptırmak, tartışmalar planlamak. Millî mektepler ve kuruluşlar açmak. Eğitim hayatını aktif olarak sürdüren yetim ve öksüz çocuklardan muhtaç olanlara öğrenmesini sürdürecek her türlü sarf yardımı yapmak. Hangi sebeple olursa olsun, ilköğrenimini tamamlayamadan okuldan ayrılmaya mecbur olmuş veya okula devam edememiş olan gençlerin eğitimlerini tamama erdirmek için ilave kurslar açmak veya mevcut dershanelerin beka imkânlarını sağlamak. Yabancı ülkelerden ve Osmanlı topraklarından İstanbul'a gelen Müslüman talebeleri himaye etmek ve desteklemek, cemiyetin bilgisi dahilinde, Avrupa ve Amerika gibi uzak ülkelere ("medeniyet merkezlerine") gidecek talebelere rehberlik hizmeti sağlamak. Sağlıklı yaşamaya ilişkin, insanların zaman geçirebilecekleri yerler açmak. Unutulmaya yüz tutmuş millî sanatları canlandırmak için çalışmalar yapmak, yayınlar, kitaplar hazırlamak ve bu konularda farklı girişimlerde bulunmak. Millî Talim ve Terbiye Cemiyeti'nin vaat ettiği işleri yapabilmek için farklı gelir kalemleri vardır (md. 5). Aylık ya da senelik üyelik aidatları, yardımlar, resmî veya millî kurumlardan alınacak ödenekler ve sergi, kermes, yarışma, müsamere, piyango çekilişleri ve yayımlanacak kitap ve dergilerden elde edilecek gelirlerdir.
Millî Talim ve Terbiye Cemiyeti'nin dönemin iktidarı İttihat ve Terakkî Cemiyeti'nin eğitim öğretim politikalarına yardımcı olmak, desteklemek ve bunların yaygınlaşması için kurulmuş ve bu uğurda faaliyetlerde bulunmuştur. Derneğin tüzüğü ve yayımladığı dergideki yazılar, İttihat ve Terakkî Cemiyeti'nin genel politika ve eylemleriyle benzer nitelikler göstermiştir. Derneğin ne zaman kapandığına dair bilgi yoktur. Buna karşın 1918'de İttihat ve Terakki Cemiyeti'nin kendini feshetmesiyle derneğin de tabii olarak sonunun geldiği söylenebilir.
Millî Talim ve Terbiye Cemiyeti, Millî Talim ve Terbiye Cemiyeti Mecmuası adıyla Eylül 1332 (1916) tarihinde bir dergi yayımlamaya başlamıştır. Bu dergi, adı geçen derneğin resmî yayın organıdır. Belli bir vakit aralığı olmadan yayımlanan dergi toplam altı sayı (430 sayfa) çıkmıştır. Başlangıçta derginin sorumlu müdürü Süleyman Paşazâde Sâmi, daha sonra Haydar Rifat (Yorulmaz) olmuştur.
İlk sayıda derneğin kurucularına ve açılış töreninde söz alan devlet büyükleri tarafından yapılan konuşmalara yer verilmiştir. Burada Esad Paşa, Sâmi Bey, İsmayıl Hakkı (Baltacıoğlu) ve Abdurrahman Şeref'in konuşmaları aktarılmıştır.
İlk sayıda yer alan inceleme ve eleştiri (Tedkîkat ve Tenkîdat) yazısında, Maarif Nezareti'nin bazı derslerin nasıl okutulacağına dair yayımladığı eğitim öğretim nizamnameleri tartışılmış, sonra da Türkçe yayımlanmış bazı eğitim kitaplarının listesine yer verilmiştir.
Derginin yayımlanmaya başladığı tarihten belli bir süre sonra dönemin basın hayatında "eğitimde millîlik" konusu canlı bir şekilde tartışılmaya açılmıştır. En başta Ziya Gökalp ve eğitimci Mustafa Sâtı Bey'in öncülük ettiği, akademik bir çevre tarafından seviyesi, üslubu ve kavramsallaştırma kapasitesi yüksek sayılabilecek "eğitimde millîlik" tartışması yapılmıştır. Bu tartışma uzun süre devam etmiştir. Burada dikkat çeken hususların başında, basında ve akademik dünyada "eğitimde millîlik" meselesi gündeme gelmeden önce Millî Talim ve Terbiye Cemiyeti'nin kurulması ve sonra da derneğin adı geçen yayın organında konuyla ilgili Ahmed Hikmet Bey'in ilgili makalesinin yayımlanmasıdır (Peşte Başşehbenderi Ahmed Hikmet, 1334). Bu yönüyle, tartışmaya İttihat ve Terakkî Cemiyeti'nin öncülük ettiği söylenebilir.
Dergide yer alan yazıların hemen hemen tamamı eğitimle ilgilidir. Dergide daha önceleri de dile getirilen "eğitimde vahdet" konusu tartışılmıştır. Dönemin gazetelerinde yer alan eğitim makaleleri ve tartışmaları da dergide aynen yayımlanmıştır. Bunların yanında son sayfalarda sürekli olarak derneğin faaliyetlerinden haberler verilmiştir. Bütün bu faaliyetler bir yönüyle II. Meşrutiyet dönemi devlet ve toplumunda dernekleşmenin, siyaset ve eğitim, iktidar ve eğitim ilişkilerinin birlikteliğine işaret etmektedir. Bununla birlikte söz konusu dernek ve yayın organı, Meşrutiyet'ten Cumhuriyet'e uzanan süreçte eğitim, düşünce, tartışma, aydın ve politika sürekliliğinin de göstergelerinden biridir.
