Eğitim raporlama ve düşünce kuruluşlarının çalışmaları eğitim, sosyal politika ve psikoloji gibi alanlarda toplumsal araştırmalar, politika süreçlerine tavsiyeler geliştirme ya da yeni politika taslakları oluşturma vb. alanları kapsar.
Çoğunlukla kâr amacı gütmeyen bu kuruluşların amacı, özellikle eğitim politikalarının niteliğini ve verimliliğini arttırmak için politika tasarıları geliştirmek, mevcut politikalarda düzenleme önerileri sunmak, politikaların uygulamadaki etkinliğini ölçerek politika yapıcılarını ve ilgili kuruluşları bilgilendirmektir. Düşünce kuruluşları, eğitim politikaları oluşturulurken bir denge ve denetleme aracı olarak da işlev görebilmektedirler. Bu kuruluşlar finansman ve yönetim yapısıyla yedi kategoride değerlendirilebilir: 1. Bağımsız düşünce kuruluşları, 2. Yarı bağımsız düşünce kuruluşları, 3. Hükümete bağlı düşünce kuruluşları, 4. Hükümetten yarı bağımsız düşünce kuruluşları, 5. Siyasî parti düşünce kuruluşları, 6. Üniversiteye bağlı düşünce kuruluşları, 7. Şirket temelli düşünce kuruluşları (kâr amaçlı).
Düşünce kuruluşları genellikle XIX. yüzyılın sonlarında oluşmaya başlamıştır. Başlangıçta askerî stratejiyi desteklemek için oluşturulan bu kuruluşlar, ilk dönemlerde sadece bu alanlarda çalışmalar yürütmüştür. Ancak imparatorlukların dağılması, ulus-devletlerin oluşması ve demokrasiye geçiş ile politika yapım süreçlerinin çok yönlü ve çok paydaşlı hale gelmesi düşünce kuruluşlarının ilgi alanlarını ve faaliyetlerini de çeşitlendirmiştir. Özellikle II. Dünya Savaşı'nın ardından sayıları artmaya başlayan düşünce kuruluşlarının uluslararası ilişkiler dışında başka alanlara yönelmesi ise soğuk savaş döneminde başlamıştır. Soğuk savaş sürecinde Rusya ve Amerika'nın farklı alanlardaki rekabeti, eğitim alanında da ortaya çıkmıştır. Dünyanın ilk yapay uydusunun 4 Ekim 1957 tarihinde Rusya tarafından uzaya gönderilmesi, Amerika'nın eğitim sistemini uydu yapabilecek bilim insanları yetiştirememesi sebebiyle tartışma konusu haline getirmiştir. Sputnik hadisesinin yanı sıra II. Dünya Savaşı ile yaşanan büyük nüfus kayıpları ve ortaya çıkan sosyal durum, düşünce kuruluşlarının eğitim ve sosyal politikalar gibi konulara yoğunlaşmasında etkili olmuştur. 2021 yılı istatistiklerine göre dünyadaki düşünce kuruluşlarının %49'u sosyal politika, %31'i ise uluslararası ilişkiler alanına odaklanmıştır. Bu tablo, düşünce kuruluşlarında gerçekleşen odak dönüşümünü ortaya koymaktadır.
Türkiye'deki ilk düşünce kuruluşu, Türkiye-Avrupa Birliği ilişkilerini güçlendirmek için 1974 yılında kurulan Dış Politika Enstitüsü'dür. Türkiye'de düşünce kuruluşlarının tarihi 1970'li yılların sonuna dayandırılsa da çoğunun soğuk savaş sonrasında kurulduğu söylenebilir. Dünyadaki sürece benzer şekilde soğuk savaşın ardından özellikle Ortadoğu'da yaşanan işgallerin Türkiye'de bu kuruluşların teşekkülünde etkili olduğu ifade edilebilir. Bu bakımdan 1990'lı ve 2000'li yılların başı düşünce kuruluşları açısından yoğun bir dönem olarak değerlendirilebilir. 1990'lı yıllarda dünyada sayıları hızla artmaya başlayan düşünce kuruluşlarının Türkiye'de de özellikle uluslararası ilişkiler temelinde arttığı gözlenmiştir. 2000'li yıllara gelindiğinde düşünce kuruluşlarının çalışma alanlarına sosyal politika konuları da girmeye başlamış, ayrıca sadece eğitim temalı düşünce kuruluşları da oluşturulmuştur. Türkiye'de bu tür kuruluşların başında Türk Eğitim Derneği'ne bağlı TEDMEM, Sabancı grubu başta olmak üzere farklı sivil toplum kuruluşlarının desteğiyle faaliyet yürüten Eğitim Reformu Girişimi (ERG) ve son zamanlarda kapsamlı araştırmalarla yüksek seviyeli araştırmalar yapan İlim ve Kültür Vakfı (İLKE) ile bunun bünyesinde faaliyet gösteren Eğitim Politikaları Araştırma Merkezi (EPAM) başta gelen kuruluşlardır. Bazı eğitim Sendikaları da kendi bünyelerinde bir tür eğitim araştırma büroları barındırmaktadır.
Türkiye'de 2000'li yılların başından itibaren eğitimde okullaşma oranlarının yükselmesi, öğretmen sayılarının artması, yükseköğretimde de büyüme ve dış göç gibi unsurlar sebebiyle hızlı bir değişim ve dönüşüm söz konusu olmuştur. Bu durumun düşünce kuruluşlarının eğitim alanına yönelmesinde ya da tamamen eğitim temalı düşünce kuruluşlarının oluşmasında etkili olduğu ifade edilebilir. Benzer şekilde Türkiye'nin 1990'lı yılların sonu itibariyle uluslararası izleme değerlendirmelerine (PISA, TIMSS, PIRLS, TALIS vb.) katılımı da düşünce kuruluşlarının eğitim politikalarına odaklanmasında etkili olmuştur. Türkiye, ilk defa bu değerlendirmelerle eğitim performansını uluslararası platformlarda izleme fırsatı elde etmiştir. Uluslararası kıyaslamalı veri havuzları, çalışmalarını kanıta dayalı bir çalışma usulüyle yapmak zorunda olan düşünce kuruluşları için politika önerisi geliştirmek adına büyük bir kaynak oluşturmaktadır. Bu sebeple düşünce kuruluşlarının eğitim alanındaki çalışmalarında uluslararası araştırma ve değerlendirmelerin hatırı sayılır bir etkisi vardır. Bununla birlikte özellikle son yirmi yıldır eğitimde yapılan iyileşmelerin izlenmesi için geliştirilen ulusal değerlendirmelerin de (ABİDE, Öğrenci Başarı İzleme Araştırmaları vb.) düşünce kuruluşları için kıymetli bir veri kaynağı olduğunu söylemek gerekir. Kısa adı ABİDE olan "Akademik Becerilerin İzlenmesi ve Değerlendirilmesi" araştırması, Millî Eğitim Bakanlığı tarafından 2016 yılında başlatılan ulusal başarı izleme değerlendirmesidir.
Eğitim raporlama ve düşünce kuruluşlarının birincil görevi araştırma-geliştirme (Ar-Ge) çalışmaları yapmak olsa da bu kuruluşların faaliyet alanlarına, Ar-Ge sektöründe insan kaynağı ve alan uzmanı yetiştirmek de girebilmektedir. Düşünce kuruluşları, yeni nesil ya da geleneksel medya araçları vasıtasıyla kısa ve hızlı değerlendirmelerin/önerilerin bulunduğu politika notları, daha uzun ve zaman zaman saha çalışmalarını da kapsayan politika analizleri ya da saha çalışmaları ve ilgili istatistiklerle hazırlanan politika raporları hazırlar. Ayrıca bu kuruluşların bünyesinde oluşturulabilen yayınevleri aracılığı ile eğitimle ilgili farklı temalarda kitap ve dergi yayımlayabilir. İnsan kaynağı profilini akademisyenler, alan uzmanları ve zaman zaman eski bürokratlar ve siyasetçiler oluşturabilmektedir.
Dünyada ve Türkiye'de eğitim raporlama ve düşünce kuruluşlarının araştırma temaları öncelikle her çocuğun okula erişimi üzerinedir. Bununla birlikte eğitimde kalite, nitelikli öğretmen yetiştirme, yükseköğretim, temel eğitim, eğitim reformları ve teknolojileri ile yapay zekâ gibi konular da düşünce kuruluşlarının önemli çalışma başlıklarındandır. 2019-2021 yıllarında dünyayı etkisi altına alan Covid-19 salgını ile birlikte okulların dünyada ilk defa bu kadar uzun süre kapanmasının etkileri ise düşünce kuruluşlarının halihazırda üzerine yoğun bir şekilde çalıştığı konuların başında gelmektedir. Düşünce kuruluşları, uzun süre okula ve eğitime erişimi olmayan çocukların akademik kayıpları ve bu durumun sebep olacağı yaşam kalitesi hususunda devletlerle ortak çalışmalar yürütmüştür.
Eğitim düşünce kuruluşlarını çalışma yöntemi itibariyle diğer kuruluşlardan ayrıştıran ya da ayrıştırılması gereken en önemli özelliklerden biri de disiplinler arası veya disiplinler üstü çalışma kültürüdür. Bu kuruluşların eğitimi farklı disiplinlerin penceresinden ele alması, yapılan araştırmaların değerini yükseltmiştir.
Eğitim düşünce kuruluşları çalışma usulleri bakımından üniversitelerden ayrışmaktadır. Bunun başlıca sebebi güncel politikaları yakından takip etmeleri ve teoriden çok pratiğe dönük çalışmalar yapmalarıdır. Bu bakımdan düşünce kuruluşlarının hızlı ve daha çok sahaya/kanıta dayalı araştırmalar sunması beklenir. İlgili kuramsal çerçevenin ve sahadan elde edilen verinin politika yapıcılar ve kamuoyu tarafından anlaşılır analizlerle sunulması ve politika önerisine dönüştürülmesi, düşünce kuruluşlarının sorumluluğundadır. Bu mânada üniversitelerin yaptığı araştırmaların her zaman politika yapımına dönük olması ya da kamuoyu tarafından anlaşılır olması beklenmez.
Eğitim düşünce kuruluşları; disiplinler arası çalışma kültürüne sahip olmaları, karmaşık verileri anlaşılır hale getirebilme yetenekleri, kendilerine özgü saha okuryazarlığı özellikleri, yüksek yarı akademik insan kaynağı profilleri, hızlı iş birliği kapasiteleri ve uyumluluk düzeyleri ile diğer kuruluşlardan ayrışarak politika süreçleri etkileme konusunda büyük potansiyele sahip olma özelliği taşımaktadır.
