Eğitim müşaviri ve ateşesi, bir ülkenin eğitim öğretim işlemlerini diğer ülkelerde yürütmekle vazifeli olan uzman görevlilerdir. Bu görevliler ilgili alanda ihtisas sahibi kişilerden seçilirler ve vazifeli bulundukları ülkelerdeki kendi ülke vatandaşlarına eğitim konusunda danışmanlık sağlamakla sorumludur. Eğitim ateşeleri, yurt dışındaki başkonsolosluklar nezdinde eğitim ateşesi kadrosunda sahip olduğu diplomatik statüyle vazifelerini icra eden uzman personeldir. Eğitim müşaviri, yurt dışındaki büyükelçilikler nezdinde eğitim müşaviri kadrosunda sahip olduğu diplomatik statüyle ilgili görevleri yapar.
Türk eğitim tarihinde, eğitim ataşeliği ve müşavirliğine tam manasıyla tekabül etmese de benzer niteliklerde birimlerin olduğu görülmektedir. Osmanlı Devleti Avrupa'ya resmî olarak ilk defa 1831'de talebe göndermeye başlamıştır. İlerleyen tarihlerde talebeleri denetleyecek birimler de peyderpey inşa edilmiştir.
II. Meşrutiyet döneminde Avrupa'ya gönderilecek talebelerle ilgili kapsamlı düzenlemeler yapılmıştır. 1914'te Memâlik-i Ecnebiyeye Gönderilecek Talebe Hakkında Nizamname düzenlenmiştir. Nizamnamenin 19-25. maddeleri talebelerin teftişine dair düzenlemeleri içermektedir. 20. maddeye göre "Talebenin tahsilde bulundukları müddetçe devam ve ikdam ve tavr ve hareket ve tarz maişetleri daimi müfettişler ve lede'l-icâb nezâretinden gönderilecek me'mûrin vasıtasıyla teftiş olunacaktır" ibaresi yer almaktadır. Buna göre, yurt dışındaki talebeleri teftiş etmekle ilgili ilk birim de bu tarihte kurulmuştur. Düzenlemede müfettişlerini talebelerin kayıt yenileme (tecdîd-i kayıt) ve bilumum günlük işlerde kolaylık ve yardım (teshil ve takviye ve iskân ve istirahatlerini temin edecek hususatta lazım gelen muavenatı) sağlamakla vazifeli oldukları bildirilmiştir. İlgili nizamnamenin 20. maddesinde, müfettişlerin her üç ayda bir talebelerin durumu hakkında düzenli olarak merkeze rapor göndermeleri istenirken, bir sonraki maddede sene sonunda mevcut duruma dair toplu değerlendirme göndermeleri talep edilmiştir (Takvim-i Vekâyiʻ, 18 Mayıs 1330 No: 1833).
Bu dönemde Avrupa'nın farklı şehirlerinde Osmanlı talebeleri farklı amaçlarla dernekler kurmuşlardır. Bu derneklerin faaliyetlerini talebelerin Osmanlı Devleti'yle irtibatlarını sağlamak üzere talebe müfettişleri görevlendirildi ve onlardan düzenli raporlar istendi. 1914'teki nizamnameye bağlı olarak 17 Ekim 1926 tarihli ve 4400 sayılı Bakanlar Kurulu Kararıyla, yurt dışındaki öğrencilerin davranış, çalışma ve geçim durumlarının kontrolü amacıyla, Avrupa Talebe Müfettişliği adı altında Berlin'de ve ardından da Paris'te temsilcilik kuruldu. Berlin'deki temsilcilik II. Dünya Savaşı'ndan sonra Bonn'a nakledildi. 1926'daki yeni düzenlemede de Avrupa'daki talebelerin çalışmalarını yakından izlemekle görevli "muhabir müderris"ler görevlendirildi. Bu uygulamadan gereken verimin alınamaması sebebiyle 16 Nisan 1929'da Ecnebi Memleketlere Gönderilecek Talebe Hakkında Kanun yürürlüğe girmiş ve her türlü denetim işinin Maarif Vekâleti'ne devredilmesi benimsendi. Bu kanuna istinaden dört Vekâlet müfettişi, talebe müfettişi olarak Avrupa'ya görevlendirilmiştir.
1945'e kadar Maarif Vekâleti yurt dışı temsilcisi olarak vazife yapan bakanlık müfettişleri, 4737 sayılı kanunun yürürlüğe girmesinden sonra, görev yaptıkları ülkelerde misyon temsilcilikleri kurullarına katılarak öğrenci müfettişi ve kültür ataşesi unvanını aldı, böylece diplomatik bir statüye kavuşarak görevlerinin sınırı ve kapsamı genişletilip daha açık bir hale getirildi. Bu düzenlemenin ardından Bern'de de bir temsilcilik açıldı.
1976'da Yurtdışı İşçi Çocukları Eğitim ve Öğretimi Genel Müdürlüğü'nün teşekkülünden sonra öğrenci müfettişlerine, bulundukları ülkedeki Türk işçi çocuklarının eğitim öğretim işleriyle meşgul olma görevi de verilirken, öğrenci müfettişlerinin bulunmadığı ve işçi çocuklarının yoğun olduğu ülkelerde sadece bu çocukların eğitim öğretim hizmetleriyle ilgili iş ve işlemleri yürütmek, sorunlarına çözüm getirmek amacıyla eğitim müşavirlikleri oluşturuldu.
Millî Eğitim Bakanlığı'nın teşkilat yapısında 13 Aralık 1983'te yapılan 189 sayılı Kanun Hükmünde Kararname değişikliği ile öğrenci müfettişliği kaldırıldı, unvanlar arası birlik sağlamak amacıyla büyükelçilikler nezdinde eğitim ateşeliği kuruldu. Yeni düzenleme ile eğitim müşavirliklerine sadece teftiş kurulu kadrolarının atanabileceği ve öncelikle bakanlık müfettişliğine atanmış olma şartı kaldırıldı.
Eğitim müşavirlikleri ve ataşelikleri devletin farklı ülkelerde yaşamakta olan vatandaşlarına hizmet verebilmek için kullanılan resmî bir yöntemdir. Eğitim diplomasisi faaliyetlerinin takibi de bu vesileyle mümkün olabilmektedir. Türkiye Cumhuriyeti eğitim müşavirleri ve ateşeleri alanında uzman olan, gerekli yeterlilikleri sağlayan kişiler arasından seçilerek, dış misyonların ilgili kadrolarında görevlendirilen Millî Eğitim Bakanlığı temsilcileridir. Türkiye'nin kırk yedi ülkedeki büyükelçilik ve başkonsolosluklarında toplamda yetmiş üç eğitim müşavirliği ve eğitim ataşeliği bulunmaktadır.
Eğitim müşaviri ve ateşesinin atamaları en son 25 Temmuz 2011 tarihli ve 652 sayılı Millî Eğitim Bakanlığı'nın Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname'nin 31. maddesine dayanılarak, Millî Eğitim Bakanlığı'nın yurt dışı teşkilatı kadrolarına sürekli görevle atanacakların seçimi, atanmasıyla görevlerine ve sorumluluklarına ilişkin usulleri ve esasları yönetmeliğinde yer almaktadır.
Genel Şartlar: 657 sayılı Devlet Memurları Kanunu'nda belirtilen, devlet memuru olmak için gerekli şartları yerine getiriyor olmak, bakanlığın merkez teşkilatında, taşra teşkilatında veya üniversitelerde bir yıl süreyle çalışıyor olmak, İngilizce, Almanca ve Fransızca dillerinden en az birini bilmektir. Eğitim ateşesi ve müşavirinin atanacağı ülkenin resmî dilini ya da belirtilen dillerden en az birini bilmesi şarttır. Yabancı Dil Yeterlilik Sınavı'ndan son üç yıl içerisinde en az 70 puan almış olmak gerekir.
Özel Şartlar: Millî Eğitim Bakanlığı bünyesinde müsteşar veya müsteşar yardımcısı, Talim ve Terbiye Kurulu başkanı, daire başkanı, rehberlik ve denetim başkanı, maarif müfettişi, strateji geliştirme başkanı, birinci hukuk müşaviri, il millî eğitim müdürü veya yardımcısı, bakanlık müşaviri ilçe millî eğitim müdürü kadrolarından birinde görev yapıyor olmak gerekmektedir.
Eğitim müşaviri ya da ateşesi ataması Millî Eğitim bakanının teklifi ile cumhurbaşkanı tarafından yapılmaktadır. Eğitim müşaviri ve eğitim ateşesi kadrolarına atananlar, yabancı devletler, milletler arası kurumlar ya da temsilcilikleriyle yapılan temaslarda millî çıkarları savunmak, Türk milletinin onurunun ve itibarının korunması hususunda titizlik göstermekle yükümlüdür. Temsil edilen görev devletin vakarına ve şerefine uygun olarak hareket etme sorumluluğunu zorunlu kılmaktadır.
Eğitim müşavirliklerinin ve ataşeliklerinin görev alanları ve sorumlulukları arasında; Türk dili, tarihi ve kültürü alanındaki bilincin ve çalışmaların yaygınlaştırılması ve yürütülmesi, eğitim öğretim ile ilgili konularda yurt dışında yaşayan vatandaşlarımızın öğrenim çağındaki çocuklarına yönelik rehberlik ve danışmanlık faaliyetlerinin planlanması bulunmaktadır. Ayrıca bulunduğu ülkenin eğitim sisteminin incelenmesi, eğitim sistemi ile ilgili gelişmelerin takip edilerek bakanlığa sunulması, bulunduğu ülkedeki resmî kurum, kuruluşlar ve sivil toplum örgütleri ile eğitim alanındaki ilişkilerin geliştirilmesi, ilgili ülke makamları ile imzalanan ikili antlaşmalar, protokoller, mutabakat zabıtları ve benzeri kararların uygulanmasının sağlanması da bu kapsama dahildir. Yine ilgili ülkede öğrenim gören burslu öğrenciler, kendi imkânlarıyla öğrenim gören dil okulu ve yükseköğrenim öğrencileri ile öğrenim görmek üzere ülkemize gelecek öğrencilere yönelik rehberlik ve danışmanlık hizmetlerinin sağlanması, temel eğitim ve ortaöğretim seviyesindeki denklik talepleri ve sınavlara ilişkin işlemlerin yürütülmesi eğitim müşavirlikleri ve ataşeliklerinin görev alanı içine girer. Eğitim müşavirleri ve eğitim ateşeleri, güncel bilgilerin toplanması, değerlendirilmesi ve bu doğrultuda alınacak tedbirlerin tespit edilmesiyle birlikte uygulanması sürecinde yetkili misyon şefinin vereceği talimatlara göre hareket eder. Eğitim müşaviri ve ateşesi, yasalarda belirtilen görevler ile Millî Eğitim Bakanlığı tarafından verilen görevlere ilişkin edindikleri bilgileri değerlendirerek, elde ettiği sonuçları üç aylık raporlar halinde Millî Eğitim Bakanlığı'na ve Dışişleri Bakanlığı'na misyon şefliği aracılığı ile gönderir.
