Kız Sanayi Mektebi'nin menşei Midhat Paşa'nın Rusçuk'ta açtığı ıslahhaneye dayandırılır. Bu ıslahhanenin amacı yoksul ve kimsesiz çocukları bir araya toplamak ve ordunun elbise ihtiyacını karşılamak üzere Rusçuk'ta kurulan fabrikaya eleman yetiştirmektir. Gerçek mânada kız sanayi mektebi 1869'da Yedikule'deki fabrikalarda çalışmak ve askere sargı, iç çamaşırı dikmek üzere, dikimhane niteliğinde açılmıştır. Rusçuk Kız Islahhanesi örnek alınarak açılan Yedikule'deki Kız Sanayi Mektebi'ne ilk yıl kimsesiz ve yoksul elli kız çocuğu kabul edilmiştir. Tophâne-yi Âmire'nin idaresinde açılan okul 1874'te Maarif Nezareti'ne, yirmi ay kadar sonra da 1876'da Ticaret Nezareti'ne bağlanmıştır.
Mektep, mevkiinin elverişsizliği ve binasının yıkılmaya yüz tutmuş olmasından dolayı 1883'te Sultanahmet civarında Tunuslu Mahmûd b. Ayaz Paşa Konağı'na nakledilmiş ve ıslah edilerek gündüzlü olarak yeniden açılmıştır. Rüştiye seviyesinde eğitim veren okul, talebin yoğunluğu sebebiyle 1884'te yatılı hale getirilmiştir. Talebe sayısı da fakir ve yetimlerden oluşmak üzere ellisi yatılı (leylî), ellisi gündüzlü (nehârî) olmak üzere belirlenmiştir. Aynı yıl yayımlanan Kız Sanayi Mektebi Nizamnamesi talebe sayısını 125 ile sınırlamıştır. Leylî ve Nehârî Kız Sanayi Mektebi'ne kaydolmak isteyen talebelerin sayısı daha fazladır. Kızlar için sanayi eğitimi verecek yeni bir okula olan ihtiyaç üzerine altı ay sonra (1884) Süleymaniye'de Kayserili Ahmed Paşa Konağı'nda sadece gündüz eğitim verecek olan Dersaâdet Nehârî Kız Sanayi Mektebi açılmıştır. Ticaret Nezareti'ne bağlı olan bu okullar 29 Aralık 1886'da Maarif Nezareti'ne bağlanmıştır. Kızlara özgü meslekî eğitim veren bu okullara olan yeni talepler Maarif Nazırı Münif Paşa'yı harekete geçirmiş, 1890'da Üsküdar'daki Doğancılar İnâs Rüştiyesi, Üsküdar Kız Sanayi Mektebi haline getirilmiştir.
Kız sanayi mekteplerinin yatılı kısmı kimsesiz ve yetim kız çocuklarına mahsustur. Bu talebelerin yiyecek ve giyecek ihtiyacı devlet tarafından karşılanmıştır. Gündüz devam eden talebelerden fakir olanlara da iki yılda bir yazlık ve kışlık yeldirme, senede dört çift çorap ve iki çift ayakkabı verilmiştir. Zengin talebeler ise okulda kıyafet uygunluğunu sağlamak amacıyla diğerlerine verilen yeldirme ve ayakkabılardan yaptırıp giymiştir. 1896'dan itibaren kız sanayi mekteplerinin yatılı kısmına da ücretli talebe alınmasına başlanmıştır. Bu kararın amacı yabancı ya da gayrimüslim okullarına devam etmeleri yasaklanan zengin kız çocuklarının bu okulun eğitiminden yararlanmasını sağlamaktır.
1910-11 eğitim öğretim yılında, taşradaki rüştiyelere muallim yetiştirmek üzere Leylî-Nehârî Kız Sanayi Mektebi bünyesinde leylî dârülmuallimât açılmıştır. Bir yıl sonra bu iki okul birleştirilerek, Çapa'daki Derviş Paşa Konağı'na taşınmıştır. Böylece 1912 yılında Leylî-Nehârî Kız Sanayi Mektebi kapatılmıştır.
Başlangıçta kız çocuklarına çağın gelişmelerine uygun şekilde eğitim vermek amacıyla açılan kız sanayi mektepleri, ilk yıllarda başarılı çalışmalar yapmıştır. Sonraki yıllarda seviye düşmüş, sadece ders veren bir okul halini alarak beklenilen sanayi gelişimini yakalayamamıştır. Bu doğrultuda 1913'te Dersaâdet Nehârî ile Üsküdar Kız Sanayi mektepleri birleştirilerek, ilk ve orta kısımlardan oluşan ve idâdî seviyesinde eğitim veren, dokuz sınıflı gündüz eğitim verecek şekilde Dersaâdet Kız Sanayi Mektebi adıyla yeniden açılmıştır. Dersaâdet Kız Sanayi Mektebi'nin beş yıllık ibtidâî kısmı 1917'de başka bir binaya taşınarak ilköğretim hüviyetini kazanmıştır. 1918-19'da Dersaâdet Kız Sanayi Mektebi'nin orta kısmı, Aksaray'da bulunan Selçuk Hatun İnâs Sultânîsi ile birleştirilerek Selçuk Hatun Kız Sanayi Mektebi adını almıştır. Üsküdar Kız Sanayi Mektebi ise kapatılmasından bir yıl sonra (4 Kasım 1914) ihtiyaç üzerine gündüzlü olarak yeniden açılmıştır. Okulun ismi bir iki ay sonra, Mithat Paşa Kız Sanayi Mektebi olarak değiştirilmiştir. 1920'de Midhat Paşa Kız Sanayi Mektebi, Üsküdar İnâs Sultânîsi'ne dönüştürülmüştür. Okul her ne kadar sultânîye dönüştürülse de diğer sultânîlerden farklı olarak meslekî eğitim ve üretimine devam etmiş, 1927'ye kadar varlığını sürdürmüştür (bk. İnâs Sultânîsi).
Kız sanayi mektepleri açıldığı tarihten itibaren ilgi görmüştür. Özellikle yatılı olup kimsesiz çocukların eğitimine ve üretime katkı sunması bu okulu cazip hale getirmiştir. Kızlar için sanat eğitimi vermesi, edindikleri bilgi ve beceriyle üretim yapıp para kazanacak bireyler yetiştirmesi o dönem için önemli bir husustur. Kadınların iyi bir eş ve iyi bir ev hanımı ve anne olması beklendiğinden, okulda öğretilenler bu okulların cazibesini daha da arttırmıştır.
Meşrutiyet yıllarına kadar kız sanayi mekteplerinin müdürleri erkektir. Okulun dâhilî işlerinden ise "müdîre" sıfatıyla kadın idareciler sorumludur. Öğretim kadrolarında erkek öğretmenler bulunmakla birlikte ağırlıklı olarak kadın muallimeler istihdam edilmiştir. Kadın öğreticiler arasında gayrimüslimler de vardı.
1884'te yayımlanan Kız Sanayi Mektebi Nizamnamesi ile beş yıl olarak planlanan eğitim süresi, 1900'da ibtidâî ve rüşdî olmak üzere yedi yıla çıkarılmıştır. Okulun müfredatı, herkese lazım olan ve okulun amacına uygun genel bir eğitim ile sanayi eğitiminden ibarettir. Dersler, kız rüştiyelerinde gösterilen derslerle aynıdır. Tek fark kız sanayi mekteplerinde resim ve hendese dersinin fazladan gösterilmesidir. Bu derste temel geometrinin yanı sıra teknik resim de öğretilmiştir.
Kız Sanayi mekteplerinde üretilen ürünler okul hesabına satılmıştır. Bunun için çarşıda bir yer kiralanmış, sergiler düzenlenmiştir. Bu sergiler gazetelerde ilan edilerek satın almak isteyenlere duyurulmuştur. Elde edilen gelirin bir kısmı okula, bir kısmı da Osmanlı donanmasına bırakılmıştır. Sipariş üzerine de üretim yapılmıştır. Nitekim Osmanlı sarayının bazı mefruşatı, hem daha ucuz ve iyi olması hem de talebelerin gelişimi açısından Kız Sanayi Mektebi tarafından üretilmiştir. Ayrıca dışarıdan sipariş üzerine yapılan el işleri için talebeye yevmiye de verilmiştir.
II. Meşrutiyet'ten sonra okulun programına uygulamalı dersler eklenmiştir. Bu derslerde bütün ev işleri öğretilmeye çalışılmıştır. Okuldaki sanayi derslerinde de ilerleme kaydedilmiştir. 1910'da talebelerin çoğunun tahsil süresini tamamlamadan okulu terketmeleri yüzünden az sayıda talebenin diploma alması sebebiyle, sayıyı artırabilmek için kız sanayi mekteplerinin eğitim süresi yedi yıldan altı yıla indirilmiştir.
Kız sanayi mekteplerinden mezun talebelerin diploma dereceleri hakkında bazı tereddütler bulunmuştur. Orta derecede eğitim veren bu okullar Mekâtib-i İdâdîye Talimatnamesi'ne tâbidir. Dolayısıyla bu okulda okutulan fennî ve nazarî derslerle sanat derslerinden aldıkları notların ortalamasının alınması gerekmiştir. Bu usul, okulun asıl gayesi olan sanayi eğitimine önem verdikleri halde diğer derslerden sınıf geçecek kadar not alabilen talebelerin derece itibariyle nazariyatçı talebelerden geride kalmasına sebep olmuştur. 1917'de Meclis-i Maârif'in aldığı karara göre; bu okul mezunlarına, özellikle ibtidâî okullarında ehliyetnamelilere tercihen nakış ve dikiş muallimliği hakkı verilmiştir. Böyle bir derecelendirme mezunların aleyhine bir durum oluşturmuştur. Bu sebeple Meclis-i Maârif tarafından 1918'de diploma üzerine biri genel derslere diğeri sanat derslerine ait olmak üzere iki ayrı derece verilmesi kararlaştırılmıştır. Dikiş ve nakış muallimliğine atanacaklar arasında özellikle sanat derslerine ait derecesi yüksek olanların tercih edilmesinin bir usul haline getirilmesi uygun görülmüştür.
1909'da İstanbul'da hususi statüde Osmanlı-Fransız Kız Sanayi Mektebi açılmıştır. Diğer vilayetlerde de İttihat ve Terakkî tarafından ve kendi adıyla 1910'da Bayburt'ta, 1911'de de Divanyolu'nda Kız Sanayi Mektebi açılmıştır. Aynı yıl Beşiktaş'ta Enîse Hanım tarafından özel bir kız sanayi mektebi daha açılmıştır. İzmir'de 1894'te izinsiz ve usulsüz bir kız sanayi mektebi inşa edilmiştir. Soruşturma geçiren okulun açılıp açılmadığı kesin değildir. Bir muallimin İzmir Kız Sanayi Mektebi'ndeki görevinden sonra İstanbul'a tayinini istemesi, bu okulun 1900'den önce faaliyet gösterdiğine işarettir. Yine 1900'de Şam'da rüştiye seviyesinde Kız Sanayi Mektebi açılması kabul edilmiştir. 1917 tarihli bir belgede Adana'da bir kız sanayi mektebinden bahsedilmektedir. 1918'de Manisa'da Kız Sanayi Mektebi açılmıştır. Açılış tarihi tam tespit edilememekle birlikte 1920'de Bursa'da Mal Hatun Kız Sanayi Mektebi faaliyettedir. Bunların yanı sıra Kastamonu ve Trablusgarp'ta kızlara da eğitim veren ibtidâî düzeyde Hamidiye Sanayi Mektebi, İşkodra'da kimsesiz kız çocukları için bir ıslahhane vardır. Kız sanayi mektepleri Cumhuriyet döneminde ya kız meslek okulları ya da kız sanat enstitüleri adıyla varlığını sürdürmüştür.
