İstanbul'da doğdu. Gerçek adı İsmail Kemalettin'dir. Tipi, Benerci, Demir soyadlarını kullanmış, Kemal Tahir adıyla meşhur olmuştur. Babası Şebinkarahisarlı Tâhir Bey, annesi Nûriye Hanım'dır. Tâhir Bey, deniz yüzbaşısı ve II. Abdülhamid'in yaverlerindendi. Balkan savaşlarına, I. Dünya Savaşı'na katılmış, Çanakkale Savaşı'nda yaralanmıştır.
Kemal Tahir, Kasımpaşa'daki Cezayirli Hasan Paşa Rüştiyesi'nde ve Galatasaray Mekteb-i Sultânîsi'nde öğrenim gördü. Annesinin ölümü üzerine okulu bırakarak bir süre avukat kâtipliği yaptı. Bu sıralarda Ahmed Hâşim'in etkisiyle şiirler yazdı.
1928 yılında Zonguldak'a giderek iki yıl ambar memurluğu yaptıktan sonra İstanbul'a döndü. Vakit, Haber, Son Posta, Karagöz, Tan gazetelerinde çeşitli görevlerde bulundu, röportajlar hazırladı.
1938 yılında askerî isyan olayında Nazım Hikmet'le azmettirici olarak on beş yıl ağır hapis cezası aldı, 1950 yılındaki afla birlikte serbest bırakıldı. 1955 yılında da halkı galeyana getirme suçlamasıyla altı ay tutuklu kaldı. Serbest kaldıktan sonra gazetecilik mesleğine devam ederek İzmir Ticaret Gazetesi'nin İstanbul temsilciliğini yaptı. 1957 yılında Aziz Nesin ile Düşün Yayınevi'ni kurdu.
1968'de Sovyet Yazarlar Birliği'nin daveti üzerine Rusya'ya gitti. 21 Nisan 1973 tarihinde İstanbul'da vefat etti. Kabri Sahrayıcedit Mezarlığı'ndadır.
Edebiyata şiirle başlamış olan Kemal Tahir, ilk şiirlerini Abdullah Cevdet'in İctihad (1931) ve tek başına çıkardığı Geçit dergilerinde (1933) yayımladı.
Nazım Hikmet'le tanıştıktan sonra onunla benzer fikirler benimseyerek yazı hayatına bu çizgide devam etti. Bir süre sonra şiir yazmayı bırakan Kemal Tahir, edebiyattaki asıl ününü romanları sayesinde kazandı. 1936 yılında Namık Kemal İçin Diyorlar ki adlı kitabıyla dikkatleri üzerine çekti. Göl İnsanları adıyla kitap haline getirilen (1955) ilk hikâyeleri önce Cemalettin Mahir takma adıyla 1941 yılında Tan gazetesinde yayımlandı.
Kemal Tahir romanın insanları değiştirip geliştirdiğine inanmakta, gerçekle yüz yüze gelmekten kaçan insanlara gerçeği gösteren bir güç olarak romanı görmektedir. Eserlerinde sosyal konulara daha çok yer vermiştir. İnsanın dramı her ne kadar kişisel olsa da sebebinin toplumsal olduğunu, Batı romanlarında sınıf çatışması ve toplum içerisinde yalnızlık konularının dramın kaynağı olarak sunulduğunu, fakat Türk toplumunda böyle bir durumun bulunmadığı görüşündedir. Batı'nın bireysel dramına karşılık bizim toplumun dramını işlememiz gerektiğini ve bu sayede kendi romanımızı oluşturabileceğimizi düşünmektedir. Ona göre kendi öz değerlerinden uzaklaşıp Batı'yı örnek alan aydınlar hayal dünyasında yaşamaktadır. Bu yönleriyle romanı toplumsal eğitimin bir aracı olarak da görmektedir.
Kemal Tahir sosyalizmi "yerlilik" ve "Türk solu" ekseninde değerlendirmiş, hazır kalıpların ötesinde kendi düşünce sistemine uyarlayarak katkı sunmuştur. Bu sayede Türkiye'nin sorunlarına çözüm bulmayı hedeflemiştir. Doğu-Batı karşıtlığında saf ve temiz olan Doğu'nun sömüren değil sömürülen olduğunu, bu zıtlığı görmezden gelen aydınların kolaycılığa kaçtığını düşünerek onlardan farklı bir duruş sergilemiş ve eserlerinde Türkler'in özgüvenini vurgulamıştır. Nitekim Türk tarihiyle ilgili araştırmalarını romanlarında işleyerek okuyucusunun bilincini arttırmayı hedeflemesi bu amaca yöneliktir.
Bir köy romanı olan Sağırdere (1955), Son Posta gazetesinde; Mütareke yıllarındaki İstanbul'u konu alan Esir Şehrin İnsanları (1956) romanı Yeni İstanbul gazetesinde tefrika edilmiştir. Yazar, Anadolu insanını kendine has özellikleriyle Körduman (1957), Yedi Çınar Yaylası (1958), Köyün Kamburu (1959), Kelleci Mehmet (1962) romanlarında, eşkıyalık konusunu Rahmet Yolları Kesti (1957) romanında, Millî Mücadele, millî bilinç gibi konuları Esir Şehrin İnsanları (1956), Esir Şehrin Mahpusu (1962), Yorgun Savaşçı (1965) romanlarında, Cumhuriyet Halk Partisi yönetiminin eğitim başta olmak üzere çeşitli politikalarının eleştirisini Bozkırdaki Çekirdek (1967), Kurt Kanunu (1969) romanlarında ele alıp işlemiştir. Yorgun Savaşçı (1965) romanıyla Yunus Nadi Roman ödülüne layık görülmüştür. Üslup açısından Dede Korkut, Evliya Çelebi tarzı anlatım kalıplarının kullanıldığı Devlet Ana (1967) romanında Osmanlı Devleti'nin kuruluşu anlatılmış, Batılılaşma eleştirilmiştir. Büyük Mal (1970), Namusçular (1974), Karılar Koğuşu (1974), Haremde Dört Kadın (1974), Hür Şehrin İnsanları (1976), Dam Ağası (1977) yazarın diğer romanlarıdır.
Eserlerinde eğitim olgusuna büyük önem veren Kemal Tahir, genel anlamda köylüyü eğitmenin gerekliliğinden bahsederek eğitimsiz kişilerin, bâtıl inançların ve dini kötüye kullananların tesirinden kurtulamayacağını savunur. Özellikle de Osmanlı döneminde bâciyân-ı Rûm örgütlenmesinde olduğu gibi köylü kadınların eğitiminin öneminden, cezaevlerinin eğitim yuvasına dönüştürülebileceğinden, siyasî yapıya göre eğitim programlarını sürekli değiştirmenin yanlışlığından, dilde sadeleşme adı altında yapılan zorlama faaliyetlerin isabetsizliğinden, Ahîlik gibi halkın içerisinden çıkmış eğitim yapılarına benzer yapıların başarılı olacağından, eğitimde yerli politikalara olan ihtiyaçtan bahseder.
Bozkırdaki Çekirdek (1967) romanında Köy enstitüleri, öğretmenler, öğrenciler özelinden genel anlamda eğitim sistemiyle ilgili görüş, düşünce ve eleştirilerini dile getirmiş, bu çerçevede öğretmenlere çok fazla sorumluluk yüklenmesini, onlara devlet gibi davranılmasını, okul binalarının yapımı dahil köylülerin her yönden eğitilmesine kadar pek çok işin verilmesini ve Köy enstitülerinin siyasetle iç içe olmasını eleştirmiştir. Bunun yanında bazı öğretmenlerin köydeki ağaların ve zengin kişilerin yanında yer alıp onlarla mücadele etmek yerine, onlar gibi güç zehirlenmesi yaşadıklarından şikâyet etmektedir.
Kemal Tahir, eğitim konusunu daha çok Esir Şehrin İnsanları, Esir Şehrin Mahpusu, Yorgun Savaşçı, Bozkırdaki Çekirdek ve Devlet Ana, Yol Ayrımı (1971) romanlarında ele almıştır. Esir Şehrin İnsanları romanında Kâmil Bey, Kurt Kanunu romanında Kara Kemal Bey, Esir Şehrin Mahpusu romanında Kâmil Bey ve Arif Bey, Bozkırdaki Çekirdek romanında Halim Akın, aydın diye tabir edebileceğimiz kahramanlardır. Kemal Tahir, bu kahramanların üzerinden olumlu ve olumsuz aydın tiplerini betimlerken aynı zamanda aydınların toplumun eğitimi için önemli olduklarını, toplumdan uzaklaşmış yanlış Batılılaşma'yı benimsemiş kişilerin toplumlara ne kadar zarar verdiklerini, Osmanlı ve Cumhuriyet dönemlerinden örnekler vererek anlatmaktadır.
Yazarın yayımladığı romanlarının ve öykülerinin dışında kendi sohbetleri ve notları, ölümünden sonra on beş cilt halinde Sanat Edebiyat (I, II, III, 1989; IV, 1990); 1950 Öncesi (I, II, 1990); Roman Notları (I, 1990; II, III, 1991); Osmanlılık/Bizans (1992); Çöküntü (1992); Sosyalizm, Toplum ve Gerçek (1992); Kitap Notları (1993); Mektuplar (1993) adlarıyla yayımlanmıştır.
