Abbâsî halifeliğinin (750-1258) oluşturduğu ilmen münbit iklimde Câhiz'in (776-869) er-Resâil adıyla bilinen bir dizi makalesinden biri de "el-Muallimîn" (Öğretmenler) başlığını taşımaktadır. Tespit edilebildiği kadarıyla eğitim alanında yazılmış, pedagojiye odaklanan en eski eserlerden biri, belki de birincilerindendir. Diğer pek çok eserinde olduğu gibi tam yazım tarihi bilinmeyen bu risale, adından da anlaşılabileceği gibi eğitimi kendilerine meslek edinmiş kişileri merkeze almaktadır. 1447'de vefat eden İbşîhî, Câhiz'in öğretmenler hakkında halk indindeki olumsuz görüşlerle kendi eleştirilerini içeren bu eseri yazdığını aktarır. Ardından bilgi seviyesini takdir ettiği bir öğretmenle tanışınca yayımlamaktan vazgeçtiğini söyler, ancak bir süre sonra bu öğretmenin de diğerleri gibi olduğunun farkına varır ve kitabı neşretmeye karar verir.

Eserin el yazması nüshaları İstanbul (Topkapı Sarayı Müzesi Ktp.), Londra (British Museum), Musul (Mektebetü medreseti'l-huceyyât) ve Kahire'de (Dârü'l-kütübi'l-Mısriye) bulunmaktadır. Yazmanın İstanbul'da Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi'nde (Emanet Hazinesi, nr. 158) kayıtlı olduğu bilgisi günümüzden yarım yüzyıl öncesine aittir. Burada ele aldığımız nüsha 1669 tarihli ve Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi'nde (Emanet Hazinesi, 1358) kayıtlı 131 varaktan meydana gelen tâlik hatlı eserdir.

Ancak risale, günümüze yazıldığı haliyle eksiksiz olarak ulaşamamıştır. Geçmişte ana kitaptan yapılan seçmeler neticesinde bütüne bakıldığında ortaya anlam silsilesi içermeyen hatta birbiriyle çok da ilintili olmayan konulardan oluşmuş bölümleriyle bir derleme eser çıkmıştır. Zira kitabı istinsah ettiği söylenen Ubeydullah b. Hassân kitabın bölümlerinden kısaltmalar yaparak "bu konudaki fasıl" anlamına gelen "fasl minh" ibaresiyle kendince uygun gördüklerini kopyalamıştır. Her halükârda bizlere ulaştığı kadarıyla dahi Câhiz'in meramını, öğretmenler hakkındaki olumlu ya da olumsuz görüşlerini anlamak mümkündür.

Câhiz uzun yıllar geçimini verdiği derslerle, öğretmen olarak sağlamıştır. Hatta ona ve eserlerine geniş yer veren ünlü tarihçi İbn Hallikân, Halife Mütevekkil-Alellah'ın kendisini çocuklarına öğretmen olarak almak istediğini, ancak yüzünün çirkinliğinden dolayı bundan vazgeçtiğini aktarır. Toplumda yerleşmiş olumsuz öğretmen algısına ve bunun makbul olmayan sonuçlarına bizzat şahit olduğundan, sadece bu konuyu ele alan böylesi bir eseri yazmaya karar vermiş gibi görünüyor. Câhiz hem el-Muallimî'de hem de el-Beyân ve't-Tebyîn adlı kitabında öğretmenlerin toplumsal konumlarının önemine vurgu yaparak olumsuz algıyı değiştirmeye çalışır. Diğer yandan, öğretmenlerin çocuk eğitimi konusundaki yetersizlikleri, meslekî alanlarındaki bilgi eksiklikleri, eğitim adına çocuklara fizikî şiddet uygulanması gibi artık çözülmesi gereken meseleleri de eserinde gündeme getirmiştir. Belli ki IX. yüzyıla gelindiğinde, öğretmenlik bir meslek olarak iyice yerleşmiş bulunuyordu ve o dönemde, öğretmen statüsünde üç gruptan söz etmek mümkündü: 1. Çocuklara doğrudan ders veren muallimler, 2. Devlet büyüklerinin çocuklarını eğiten mürebbîler, 3. Cami hocaları/imamlar.

Câhiz eserinde ebeveynlere ayrı ayrı nasihatler verirken, onlara çocuklarını nasıl yetiştirmeleri gerektiği konusunda da uyarılarda bulunmaktadır. Mesela babalara verdiği öğütte çocuklarına mutedil davranmalarını, ifrata kaçıp da onların derslerinden nefret etmelerine sebep olmamalarını önermektedir. Aynı zamanda, çocuğu kötü davranışlar sergileyen akranlarıyla bir arada bırakmamaları konusunu gündeme getirerek onların arkadaşlıklarının çocuğun gelişimini kötü yönde etkileyeceği, davranış bozukluklarına sebep olacağı konularında da uyarılarda bulunur. Eserinde temel olarak çocukların eğitiminde zaman zaman ortaya çıkan ancak süreç içerisinde kronik hale gelmiş sorunları irdelemeyi, öğretmenliği kariyer olarak seçmiş kişilerin toplum içinde itibarlarını yükseltmeyi ve çözüm yolları önermeyi hedefler. Bunu yaparken doğrudan sorunları teşhis ile bunları iyileştirme yolları önermektense, kırıcı olmayan yapısal eleştirel üslup kullanarak "toplumun farklı kesimlerini eğitme" yolunu seçmiştir. Bu metinde asıl göze çarpan mesaj bütün sorunlarıyla öğretmenlere toplumda duyulan ihtiyaç ve onlar hakkında oluşmuş olumsuz havanın bir an önce bertaraf edilmesine yollar aranmasının gerekliliğidir.

el-Muallimîn'i iki bölümde değerlendirmek mümkündür. Birinci bölümde yazar öğretmenlerin toplum için ne kadar önemli olduğunu vurgularken onları savunan ve üstün niteliklerini öven ifadeler kullanır. Öğretmenleri eleştirilere karşı savunmaya girişir ve çocukları gelişme kaydedemiyorsa ebeveynlerin öğretmenleri suçlamayı bırakıp çocuklarının kapasitesiyle ilgilenmelerini söyler. İkinci bölümde ise daha çok öğretim metotları üzerinde durur ve bu metotların eğitmenler tarafından uygulanmasının önemini vurgularken, babalara da çocuk yetiştirme konusunda önerilerde bulunur. Câhiz eğitimin önemini yazı yazma üzerinden anlatır: "Yazı olmasaydı geçmişte yaşayanların haberleri bilinemez, gelip gitmiş olanların eserleri kesintiye uğrardı, şüphesiz dil sana şahitlik eder, kalem senden sonrakilere seni aktarır." Yazar ayrıca sultanların konumuna da değinir. Ona göre sultan, tebaasına bir çoban gibi olmalıdır. Tüccar kesimi de yanlış davranışları sebebiyle Câhiz'in eleştirilerinden payını almıştır. Çocuklara ana dillerini ve gramer kurallarını öğretmenin yararlarına da değinir.