Tam adı "Ebû Osmân Amr b. Bahr el-Fukeymî el-Basrî"dir. Gözlerinin dışa doğru çıkık olmasından dolayı "patlak göz" anlamına gelen Câhiz lakabıyla tanınır. Muhtemelen Habeş asıllıdır (mevâlî). Abbâsî döneminin klasik yazarları arasında tarih, edebiyat, edebî eleştiri gibi çoklu ilim alanlarında eserler veren kullandığı üslup ile kendisinden sonraki kuşakları en fazla etkilemiş isimlerdendir. Basra'da doğmuş, hayatının büyük bir kısmını burada geçirmiş ve yine bu şehirde vefat etmiştir. Mu'tezile mezhebini benimsemiştir.

Câhiz ilk gençlik yıllarından itibaren bu kültür ortamında yetişmiş iyi bir gözlemci ve dinleyiciydi. Vaktinin çoğunu kütüphanelerde geçirirdi. Ayrıca kitap nüshaları kopyalayan dükkânlarda az bir ücret karşılığında bütün gece kalarak olabildiğince fazla kitap okumasıyla ünlüydü (Mes'ûdî, 2005). Hatta rivayete göre artık iyice yaşlanmış olan Câhiz, yine gece okumaları yaptığı bir dükkânda üzerine kitapların düşmesi sonucu vefat etmiştir. Halife Mütevekkil'in divan sohbetlerinde bulunduğunda tartışmalara katılır, gerektiğinde yanında getirdiği kitapları açar orada katılanlara okurdu. Câhiz'e ve eserlerine geniş yer vermiş olan tarihçi İbn Hallikân, Halife Mütevekkil'in Câhiz'i çocuklarına öğretmen olarak almak istediğini ancak yüzünün görünümünden dolayı bundan vazgeçtiğini aktarır.

Adı iyice bilinir olduğunda eserlerini devrin servet sahiplerine ve etkin bürokratlarına ithaf edip sunarak edindiği malî getiri ile hayatını idame ettirmiştir. Gelirinin büyük bir kısmını kendine özel bir kütüphane kurmaya harcamıştır. Bağdat'ta bulunduğu yıllarda yazarlığının yanı sıra öğretmenlik de yapmıştır.

Câhiz'in eğitim tarihine en önemli katkısı hicri 3. yüzyılda (miladi 9. yüzyıl) yayımladığı Risale't el-Muallimin adlı eğitimi konu alan müstakil eseridir (bk. el-Muallimin). Ayrıca, Arap edebiyatını konu alan el-Beyân ve el-Tebyîn adlı dört ciltlik eserinde eğitim konusuna çokça vurgu yapmıştır. Eğer yazı olmasaydı geçmişte insanların yaşadıkları hayattan ve olan bitenden haberimizin olamayacağını söyler. Her iki eserde de öğretmenlerin toplum nezdinde ne kadar önemli olduğunun altını çizen Câhiz çocukların eğitimindeki rollerinin yadsınamaz olduğunu belirtir. Yöneticilerin kendi çocuklarının eğitiminde öğretmenlere güvendiğini örnekler vererek anlatır ve tüm ailelerin çocuklarının eğitiminde öğretmenlere güvenmesi gerektiğini vurgular.

Câhiz çocuğun eğitimi konusuna ebeveynlerin de eşit derecede sürece dahil olması gerektiğini, kötü arkadaşların çocuğun gelişimini kötü etkileyeceğini ifadesiyle babaların çocukları ile olan ilişkilerinde aşırılığa kaçmamalarını onları derslerinde başarısızlığa itecek eylemlerden uzak durmalarını tavsiye eder. Çocukların iyi terbiye almış akranlarıyla birlikte büyümesinin önemine değinerek büyüdükleri ortamın gelecekte onlara toplumda itibarlı bir yer edinmelerine yardımcı olacağını vurgular.

Yine Kur'an-ı Kerim'in ve farzların öğretilmesi ile okuma ve yazmanın yanı sıra çocuklara ana dilleri ve gramer kuralları, güzel konuşabilme, tarih, astronomi, geometri, hesap yapabilme gibi temel becerileri de öğretmek gerektiğini belirtir. Ayrıca, çocuklara müzik, şiir, müzik aletleri çalabilme, okçuluk, ata binme, satranç gibi oyunların öğretiminin çok önemli olduğunu söyler. Bina inşa etme, mücevher yapımı, örgü örme, dokuma yapma gibi el becerisi gerektiren alanların öğretilmesi, şehir dışında yaşayan çocuklara da çiftçilik konusunda derslerin verilmesinin çok yararlı olduğunu zikreder.

Câhiz ezberlemenin bağımsız düşünmeyi yok edeceğini, konuların çocuklara ezberletilmemesi gerektiğini savunur. Eğitim sürecinde iyi hafızaya sahip olmak şüphesiz kıymetli ve gereklidir.

Dil ve edebiyat, mezhepler tarihi, kelam, tarih, siyaset, ahlak, sanat ve ticaret gibi alanlarda 300 civarında eser yazdığı bilinen Câhiz'in en önemli eserlerinden biri Kitâbü'l-Hayevân'dır. Zooloji ve biyoloji alanında ansiklopedik bir çalışmadır. Hayvan türleri, bunların evrimi gibi konuları ele almıştır. Bir diğer önemli eseri ise Fezâilü'l-Etrâk İslam tarihinde Türkler hakkında yazılan ilk eser durumundadır. Ramazan Şeşen tarafından Hilafet Ordusunun Menkıbeleri ve Türklerin Faziletleri başlığı ile Türkçe'ye tercüme edilmiştir (Ankara 1967).

Diğer bazı eserleri ise şu başlıkları taşır: Kitâbü'l-Beyân ve't-Tebyîn (Kahire 1958), Kitâbü'l-Buhalâ (Leiden 1900), Kitâbü'r-Red ale'n-Nasârâ (Kahire 1926), Kitâbü Ahlâki'l-Mülûk (Kahire 1914), Fahrü's-Sûdân ale'l-Bîzân (Kahire 1964), Kitâbü'l-Büldân (Bağdad 1970).