Sultan II. Mahmud'un (1808-1839) hanımı ve Sultan Abdülmecid'in (1839-1861) annesi olan Bezmiâlem Valide Sultan Osmanlı son döneminin önemli kadınlarındandır. 1 Temmuz 1839 tarihinde oğlu Sultan Abdülmecid'in tahta çıkmasıyla valide sultanlık makamına gelmiştir. Vefatına kadar Osmanlı Devleti'nde bir kadının yükselebileceği en yüksek makamda bulunmuş dindar, cömert ve ilme değer veren bir padişah eşi ve annesi olup kurduğu vakıflar ve yaptığı hayır işleriyle tanınmıştır.

Dârülmaârif Mektebi (Valide Rüştiyesi), Yeşil Mektep, Dolmabahçe Camii, Vakıf Gureba Hastanesi, Vakıf Gureba Hastanesi Camii, Edirnekapı Molla Aşkî mahallesinde Bezmialem Sıbyan Mektebi, Dârülmaârif içindeki kütüphane ve İstanbul'un muhtelif semtlerindeki çeşmeler ve namazgâhlar olmak üzere farklı alanlarda hizmet veren pek çok vakıf hayır kurumu yaptırmıştır. Kendisi bu özelliği ile Osmanlı Devleti'nin en fazla vakıf kuran valide sultanıdır.

1845'te inşaatı tamamlanan ve 1847 yılında faaliyete geçen Vakıf Gureba Hastanesi, hastane tarzı inşa edilen binasıyla Osmanlı Devleti'nde halk için yapılmış ilk hastane olma özelliğini taşır. Hastanede pek çok doktor tıp alanında uygulama eğitimi almış, zaman içerisinde ilk kadın hemşireler de bu hastanede çalışmışlardır.

Valide sultanın kurduğu en önemli eğitim kurumu İstanbul'da Sultanahmet semtinde Sultan II. Mahmud Türbesi'nin hemen arkasındaki Valide Rüştiyesi'dir. Bu binanın bitişiğine de rüştiyeye talebe yetiştirmek üzere Yeşil Mektep adıyla bir sıbyan mektebi kurmuştur. Rüştiyenin inşası 20 Nisan 1850 tarihinde yapılan bir devlet töreniyle tamamlanmıştır. Okul faaliyete geçmeden önce validenin onayı alınarak işlevi değiştirilmiş ve Sultan Abdülmecid'in eğitim alanında aldığı yeni reform kararlarının tatbik edildiği bir mektep statüsüne getirilmiştir. Buna göre okulda bürokrasinin ihtiyaç duyduğu bilgili yeni tip memur yetiştirme programı dahilinde rüştiyelerden daha ileri seviyede bir öğretim ve müfredatın takip edilmesi istenmiştir. Mektebin amaçları arasında ileride açılacak Dârülfünun'a talebe hazırlaması beklentileri de vardır. Bu sebeple adı Dârülmaârif olarak değiştirilmiştir.

Bezmiâlem Valide Sultan'ın tesis ettiği hayır vakıflarını ve onların idaresi için tahsis ettiği gelir vakıflarının yönetimi hakkında ayrıntılı bilgileri ihtiva eden biri asıl on üçü zeyil (ek) olan toplam on dört vakfiyesi vardır. On üçüncü zeyil vakfiyesinde, validenin kurduğu okulda tatbik edilecek esaslara yer verilmiştir. Burada okulda verilecek dersler, hocaların seçimi ve çalışma şartları, okulun diğer çalışanlarının vazifeleri ve Yeşil Mektep'teki eğitim hakkında bilgiler yer almıştır.

Validenin dinî ilimler, tarih, ahlak, tıp, riyaziye, astroloji, dil bilimi, lügat vb. birçok sahadaki kitap ve mecmualardan oluşan özel kütüphanesindeki eserlerin büyük çoğunluğunu sanat değeri yüksek yazmalar teşkil eder. Valide sultan bu kitapların büyük kısmını Dârülmaârif Mektebi'nde kurduğu vakıf kütüphanesine vakfetmiştir.  

Kütüphanenin bir köşesi valide sultana ait dinî yönden hayli kıymetli bazı manevi eşyaların sergilenmesine tahsis edilmiştir. Bunların arasında som sedef çekmecesi içinde bulunan "lihye-yi saâdet" önemli bir değere sahipti.

Bezmiâlem Valide Sultan'a ait on üçüncü zeyil vakfiyesinde kurduğu bu kütüphanenin işleyişi ve çalışanları hakkında da malumat yer almıştır. Burada kütüphanede çalışacak kütüphane memurlarının çalışma zamanları ve görevleri ile vakıf gelirlerinden alacakları ücretler belirlenmiştir. İlgili vakfiyeye göre iki kütüphane memurunun çalıştırılmasını şart koşan valide sultan, bunlardan birini okuldaki talebelerin derslerine de yardımcı olmak, diğerini ise sadece salı ve cuma günleri dışarıdan gelecek araştırmacılara hizmet etmekle görevlendirmiştir. Vakfiyeler vakıf kurucularının dünya görüşünü aksettiren önemli belgelerdir. Dolayısıyla kütüphanenin sadece mektep talebelerine hizmet vermek amacıyla kurulmamış olması ve haftanın iki günü isteyen ilim erbabının kütüphaneye gelerek kitaplardan istifade edebilmesi, Bezmiâlem Valide Sultan'ın kütüphane anlayışını ve ilme ve okumaya verdiği ehemmiyeti ortaya koymaktadır.

Vakfiyelerin bir arada toplandığı eserin sonunda Dârülmaârif Mektebi'nde tesis edilen kütüphaneye vakfedilen toplam 439 cilt kitabın isimleri kayıtlıdır. Bu kitaplar günümüzde Yazma Eserler Kütüphanesi'nde muhafaza edilmektedir. Bunlar arasında yer alan mushaf-ı şerifler birbirinden eşsiz tezhiplerle süslenmiş, bazıları Türkçe mealli birçok Kur'an-ı Kerim ve Kur'an-ı Kerim'in belirli varaklarından oluşan kıtalarından meydana gelmektedir. Hat sanatının en meşhur üstadlarının hattından çıkmış birçok Kur'an-ı Kerim ve kıtalar Bezmiâlem Vakıf Kütüphanesi'nin en değerli eserleri arasında yer alır.

Valide sultanın kitapları arasında delâil-i şerifler ayrı bir yer tutar. Delâil-i şeriflerin bir tanesi o dönemde Sultan Abdülmecid'in başimamı olan ünlü hattat Mustafa İzzet Efendi'ye aittir. Valide sultan vakıf gelirlerinden bir kısmını tekke ve zaviyeler gibi ilim ve irfan mekânlarına tahsis etmiştir. Kütüphanesinde tasavvufla ilgili altmış altı tane kitap yer almaktadır.  Bunlar arasında en dikkat çekeni dünyada sayıca az nüshası bulunan minyatürlü Mesnevî-i Şerîf'tir. Kütüphanede bulunan bu kitapların arasında uzun yıllar medreselerde ders kitabı olarak okutularak pek çok âlimin yetişmesine vesile olan eserlerin ve onlara yapılan şerhlerin yazma nüshaları bulunmaktadır.

Valide sultan yaşadığı dönemde eğitim öğretimi bir yandan vakıf olarak kurduğu eğitim kurumları ile desteklerken diğer yandan da İstanbul'da faaliyet gösteren 155 medresede öğrenim gören 2254 öğrenciye malî destekte bulunmuştur. Her yıl düzenli olarak üç aylarda sahip olduğu kıymetli eşyalarının zekâtını tespit ettirmiş ve bu meblağı medrese talebelerine dağıttırmıştır.

Asırlar boyunca Osmanlı padişahları her yıl ramazan ayında ilmî alanda en yüksek mertebede bulunan medreselerin hocalarını saraya davet ederek huzur dersi adı verilen tefsir dersleri yaptırmışlardır. Bezmiâlem Valide Sultan, oğlu Sultan Abdülmecid'in başkanlığında toplanan huzur derslerine yaşadığı müddetçe her yıl bizzat katılmış, tıpkı padişahların vermesi âdet olan miktar kadar kendisi de ulemaya ihsanlarda bulunmuştur. Vefatından sonra Sultan Abdülmecid annesi adına bu ihsanları sürdürmüştür (bk. Huzur Dersleri).

Türk tarihinde iz bırakan bir eğitim gönüllüsü, hayır sever kadınlardan biri olan Bezmiâlem Valide Sultan 2 Mayıs 1853 tarihinde Beşiktaş Sarayı'nda vefat etmiştir. Halkın geniş katılımıyla aynı gün düzenlenen cenaze merasiminden sonra Sultan II. Mahmud Türbesi'ne, eşinin yanına defnedilmiştir. Eserleri ve hizmetlerinin büyük bir kısmı günümüzde hâlâ faaliyetlerine devam etmektedir. Torunları Sultan V. Murad, II. Abdülhamid, Mehmed Reşad ve Mehmed Vahdeddin Osmanlı Devleti'nin son dört padişahıdır.