Osmanlı devlet geleneğinde padişahlar ilim, kültür ve sanatın canlanmasını teşvik etmek, âlim ve sanatkârlara değer vermek ve devlet ricali ile kendilerini geliştirmek gibi düşüncelerle huzurlarında ilmî toplantılar yapma ve padişah hocalığı edinme hususlarına özen göstermişlerdir. II. Mehmed'den itibaren bu tür ilmî sohbetler ve müzakereler büyük bir önem kazanmıştır. Bununla birlikte bu sohbetlerin huzur dersleri adıyla düzenli şekilde tertip edilmesi XVIII. yüzyılın ikinci yarısından sonra gerçekleşmiştir.

Huzur dersleri çerçevesinde tespit edilebilen ilk resmî uygulama Nevşehirli Damad İbrâhim Paşa tarafından 1724 yılında yapılmıştır. Devrin tanınmış âlimlerinin ramazanlarda Kur'an âyetlerinin tefsirini yaptıkları toplantıya Padişah III. Ahmed de katılmış, daha sonraki padişahlar da bu geleneği devam ettirmişlerdir.

Bu ilk huzur derslerinin nasıl gerçekleştiği ve katılanlara yapılan ihsanlar hakkında III. Mustafa Rûznâmesi'nde (TSMA, nr. E. 12359) bazı bilgiler bulunmaktadır. Bu derse ulemadan Fetva Emini Ebûbekir Efendi, Nebih Mehmed, Konevî İsmâil, Müzellef ve İdris efendiler de katılmışlar, Kadî Beyzâvî'nin tefsirinden, âyetler takrir etmişlerdir. 15-26 Mayıs 1759 tarihleri arasında cuma dışında her gün padişahın huzurunda yapılan bu dersler öğle ile ikindi arasında Topkapı Sarayı'nın buna uygun mekânlarında gerçekleştirilmiştir.

Huzur derslerinde dersi veren âlime "mukarrir", müzakereci durumunda olan âlimlere önceleri "talip", daha sonra "muhatap" denilmiştir. Derslerde muhatapların sayısı zamanla artmış, ders günleri, saatleri veya dersin süresi değişikliklere uğramıştır. Mesela Şubat 1767 tarihli huzur dersleri için katılan âlim sayısı 126 olup bunlar on dokuz meclise taksim edilmişti. Huzur dersleri hocaları genellikle şeyhülislam tarafından seçilirdi. Bunların seçiminde liyakate ve ilmî mertebeye dikkat edilmesi üzerinde hassasiyetle durulurdu.

Huzur derslerinde önce bir âyet okunarak onun tefsiri yapılır, muhatapların sorularına varsa itirazlarına mukarrir cevap verir, kâmil bir ilmî sohbet gerçekleşirdi.

Derslerde kendisini göstermek isteyen bazı muhatapların özellikle münazaralarda bazen haddi aştıkları da olurdu. Böyle durumlarda müdahale edilir ve ilgili kişi uyarılır veya uzaklaştırılırdı.

XIX. yüzyılda yapılan huzur derslerinde yeni bazı kurallar belirlenmiş ve bir usul teşekkül etmiştir. Bu dönemde mukarrir ve muhatapların İstanbul ruûsunu almış, İstanbul'da ikamet eden âlimler arasından seçilmesi, bu seçimin şeyhülislamın teklifi üzerine padişah tarafından yapılması, mukarrirlikte bir münhal yer olduğunda silsileye riayet edilmesi uygulaması yerleşmiştir. Derslerde tefsir edilecek sûre ve âyetler önceden bildirilir, muhatapların derse hazırlanmaları istenirdi. Mukarrir ve muhataplar için mahremiyet esastı.

Ders esnasında, dersi veren mukarrir padişahın sağında, muhataplar ise mukarririn yanında yarım daire şeklinde önlerinde rahlelerle minderlere otururlardı. Ders dinlemek üzere kalacakların isimlerini de bizzat padişah belirlerdi.

Sultan Abdülaziz döneminde Dolmabahçe Sarayı'nın Muayede Salonu'nda yapılan huzur dersleri Sultan II. Abdülhamid zamanında Yıldız Sarayı'nın Çit Kasrı'nda icra edilmiştir. Sultan Mehmed Reşad zamanında ise Dolmabahçe Sarayı'nın Zülvecheyn sofasında ramazan ayının ilk on gününde sekiz oturum halinde yapılırdı. Derslere şehzadeler ve devlet vükelası da davet edilirdi. Harem kadınları ise dersleri bir kafes bölme arkasından takip ederdi.

Sultan Vahdeddin ve Halife Abdülmecid Efendi zamanlarında da Dolmabahçe Sarayı'nda devam eden derslerin sonuncusu Mayıs 1923'te yapılmış, 3 Mart 1924 tarihinde hilafetin ilgasıyla birlikte bu dersler de nihayet bulmuştur. Böylece huzur dersleri 1759-1924 yılları arasında 165 yıl devam etmiştir.

Huzur derslerinin mahiyetini, tarihçesini, yapılışını, mukarrir ve muhatapların seçimlerini ve isimlerini araştıran Ebül'ulâ Mardin, çalışmasını önce üç geniş makale halinde İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası'nda 1950-1951 yıllarında yayımlamış, daha sonra bu yazılarını Huzur Dersleri adıyla kitap haline getirmiştir (İstanbul 1951). Huzur dersi hocalarına verilen ihsanlar, bu derslerin yapıldığı mekânlar, mukarrir ve muhatapların hal tercümeleri, ders ve icazetname örnekleri, menkıbeler ve bazı eklerden oluşan II ve III. ciltleri ise İsmet Sungurbey ikisi bir arada olmak üzere neşretmiştir (İstanbul 1966).

İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi'nde, muhtemelen Yıldız Sarayı Kütüphanesi'nden intikal eden yirmiden fazla mükemmel nesih ve tâlik hatla yazılmış, tezhipli "Huzûr-ı Hümâyun Ders Takriri Defterleri" bulunmaktadır.