Selçuklular'ın Anadolu'ya girdiği 1071 yılından 1076'ya kadarki ilk beş yıl içinde İznik'e kadar olan yerleri ele geçiren Türkler, Sakarya nehrine kadar olan toprakları da kısa zamanda Türkleştirmişlerdi. Bundan yaklaşık iki yüzyıl sonra Osman Gazi, kurucusu olduğu devletin ilk teşkilatlanmasını Bilecik, Söğüt ve Domaniç çevresinde yaptı. Geleneğe göre Osmanlılar bölgeye geldiklerinde Bizanslılar Karacaşehir'i dayanak noktası alarak bir savunma hattı oluşturmuşlardı. Anadolu'nun orta ve doğusundaki yaylalarda yaşayan Türkmen toplulukları 1243 tarihli Kösedağ Savaşı öncesinde ve sonrasında Moğol baskısından kaçarak, batıdaki uçlarda kurulan küçük beyliklere katılıyorlardı. Bu şartlarda çok sayıda ahî, derviş, şeyh, fakih gibi unvanlar taşıyan zümreler de bölgeye ulaşmıştı. Bu zümreler, kurdukları zaviye ve tekkelerinde faaliyet gösteriyor, "alperen"lik geleneğini temsil ediyorlardı. Söğüt'ü kendisine merkez edinen Osmanlılar Bizans sınırına en yakın bir gaza ve uç beyliği idi.

Erken dönem Osmanlı kroniklerinde Osman ve Orhan Gazi'nin yanında alp, ahî ve gazi unvanlı pek çok kişinin ismi geçer. Bunlar arasında Şeyh Edebâli hakkında bilinenler fazla olmasa da bu isim zamanla âdeta devletin kuruluşuyla özdeşleşmiştir.

Karaman'da doğmuş olduğuna dair bilgiler daha yaygındır. Kaynaklarda adının Edebâlî, Atabâlî veya Edeşeyh şeklinde yer aldığı görülmektedir. Gençliğinde Şam'a giderek dinî ilimler tahsil edip tasavvufa yöneldiği, burada Muhyiddin İbnü'l-Arabî ile görüştüğü belirtilmektedir. Daha sonra Anadolu'ya dönerek Bilecik'te bir zaviye kurduğu ve irşada başladığı, zaviyesinin hiç boş kalmadığı, kendisine uğrayan bütün ihtiyaç sahiplerinin ağırlandığı dönemin temel kaynağı Âşıkpaşazâde'de Osman Gazi'nin imamı İshak Fakih'in oğlu Yahşı Fakih ve Edebâli'nin oğlu Mahmud Paşa'nın rivayetlerine dayanarak anlatılmaktadır. Edebâli'nin ahî olduğuna dair rivayetler de bulunmakla birlikte sonraki çalışmalar onun ahî değil kurucusu Ebü'l-Vefâ Bağdâdî (ö. 1107) olan Vefâiye tarikatına mensup bir Vefâî şeyhi olduğu rivayetini daha sahih bulmaktadırlar.

Şeyh Edebâli mutasavvıf olması yanında Osman Gazi'nin çok hürmet ettiği bir âlim olarak da bilinir. Çok sayıda talebe yetiştirdiği gibi talebelerinden damadı Dursun Fakih Osmanlı Devleti'nin müftüsü ve kadısı olmuştur.

Âşıkpaşazâde'de kaydedildiğine göre Osman Gazi, Edebâli'nin zaviyesinde kaldığı bir gece rüyasında şeyhin koynundan çıkan bir ayın kendi koynuna girdiğini, aynı anda göbeğinden bir ağaç bittiğini ve bu ağacın gölgesinin dünyaya yayıldığını, altından dağlar yükseldiğini ve her dağın altından da suların çıktığını görmüştü. Osman Gazi rüyasını Edebâli'ye anlatınca O da "Hak Teâlâ sana ve nesline padişahlık verdi. Mübarek olsun. Kızım Malhun Hatun da senin helalin oldu" der. Edebâli'nin bu tabiri üzerine Osman Gazi Malhun Hatun ile evlenmiştir.

Tarihlerin çoğunda rüyayı gören Osman Gazi'dir. Oruç Bey Tarihi ve Anonim Tevârîh-i Âl-i Osman'da ise Ertuğrul Gazi'dir ama yorumlayan yine Edebâli'dir.

Osmanlı tarihleri, Orhan Gazi'nin annesinin Şeyh Edebâli'nin kızı Malhun Hatun olduğunu belirtir. Ancak İsmail Hakkı Uzunçarşılı'nın neşrettiği 1324 tarihli Orhan Gazi vakfiyesine göre Şeyh Edebâli'nin kızı Bala Hatun olup, Orhan Gazi'nin kardeşi Alâeddin'in annesidir.

Şeyh Edebâli Osmanlı Devleti'nin kuruluşu aşamasında en büyük destekçilerden olarak hem Osman Gazi'nin hem de Orhan Gazi'nin yakın iltifatlarını görmüştür. Nitekim Osman Gazi, beyliğini kurduktan sonra ona fetva görevini vermiş ve Bilecik bölgesinin gelirini bırakmıştır.

Uzun bir ömür süren Şeyh Edebâli, 1326 yılında Bilecik'te vefat etti. Vefatını müteakip Orhan Gazi tarafından onun için bir türbe ve yanına da bir zaviye yaptırıldı. Bilecik'te bulunan bu mekân zaman içinde genişletildi ve giderek çok önem verilen bir ziyaretgâh oldu. Hazirede kızı Bala Hatun'un mezarı da bulunmaktadır. Ayrıca Eskişehir Odunpazarı semtinde bir makamı vardır.

Şeyh Edebâli ilim, irfan ve irade temelleri üzerine yükseldiği kabul edilen Osmanlı Devleti'nin özellikle irfan temelinin temsilcisi ve siyasî-dinî meşruiyetin tesisinde anahtar rolü oynamış kişilerden biridir. Onun gelenek içerisindeki merkezî konumu daha sonraki yüzyıllarda artarak devam etmiş literatürde ona atfedilen pek çok söz, nasihat, deyiş ve ifade yaygın olarak zihinlerde karşılık bulmuştur. Edebâli, Haçlı seferleri ve Moğol istilasının tahribatıyla Türk-İslam tarihinin en bunalımlı çağlarından olan XIII. yüzyılda en çok ihtiyaç duyulan ümit ve heyecanı tıpkı Yunus Emre, Mevlânâ, Hacı Bektaş ve benzerleri gibi o çağların insanlarına aktaran şahsiyetlerinden biri olarak da tarihteki yerini almıştır.