Tarih boyunca İslam dünyasının pek çok yerinde "ilimler evi" olarak da ifadelendirilebilecek bu başlık altında faaliyet gösteren kurumlar teşkil edilmiştir. Bu kurumların en çok tanınanı Hindistan'da Uttar Pradeş eyaleti Sehârenpûr idarî bölgesinde bulunan Diyûbend Dârülulumu'dur. Ülkenin İngiliz sömürgesi olmaya başlamasından sonra zaman içinde eğitim kurumlarında Batılı eğitim ve müfredat programlarının dayatılması üzerine müslümanlar önce sadece dinî ilimlerin okutulacağı dârülulum da denilen medreseler kurmayı kararlaştırdılar. 1857 yılında İngilizler'i ülkeden çıkarmak için başlatılan "sipahi ayaklanması"nın başarısız olması üzerine İngilizler'in sistemli baskılarına maruz kalan müslümanların kimliklerini korumak için eğitim çalışmalarına ağırlık vermeleri gerektiğine inanan ve aralarında Muhammed Kasım Nânevtevî (1832-1880) ve Reşîd Ahmed Gengûhî'nin de (1829-1905) bulunduğu bir grup ulema tarafından 30 Mayıs 1866 tarihinde Diyûbend Dârülulumu kuruldu. Geleneksel usulde İslam'ın Ehl-i sünnet anlayışı doğrultusunda eğitim öğretim yapan Diyûbend Dârülulumu kısa zamanda başlı başına bir ekol oldu.

Diyûbend ulemasının üzerinde özellikle durduğu husus, İslam dininin İsrâiliyat denilen yabancı unsurlardan arındırılması meselesidir. Diyûbendî anlayışında dinin aslî hüviyetiyle yaşatılması esas olup İslamiyet, değişmeyen bir hayat tarzı olarak kabul edilir. Diyûbend Dârülulumu'nda eğitim ve müfredat Molla Nizâmeddin'in (1677-1748) hazırladığı ders-i Nizâmî usulüne uygun olarak İslamî ilimler arasında hadis, tefsir ve fıkıh merkezli yürütülüyordu. İlk zamanlarda felsefe ve mantık gibi diğer ilimler de okutulurken 1880'den sonra bunlar müfredattan çıkarılmıştır. Eğitim öğretim başlangıçta on yıl olarak planlanmıştı. Ancak bu süre ilerleyen zamanlarda altı yıla indirildi.

Diyûbend Dârülulumu'nda dikkat çeken bir başka husus da burada ders veren hocaların birçoğunun aynı zamanda tasavvuf mensubu olması ve müfredat içerisinde tasavvufî eğitime de yer verilmesidir. Nakşibendîliğin esas alındığı müessesede bazı hocalarla talebeler arasında aynı zamanda şeyh-mürit ilişkisi de söz konusudur.

Kurumun teşkilat yapısındaki başlıca idarî birimler serperestlik (rektörlük), muhtemimlik (sekreterlik) ve sadr-ı müderrisliktir (müdürlük-dekanlık). 1892 yılından itibaren bunlara ilaveten bir de dârüliftâ (müftülük) ihdas edilmiştir. Müftülük, Diyûbend Dârülulumu âlimlerinin verdiği fetvaları denetleyen makamdır. İlk müftü Azîzürrahman tarafından verilen fetvalar bir araya toplanarak Fetâvâ-yı Dârü'l-Ulûm-i Diyûbend adıyla yayımlanmış (nşr. Mevlânâ Muhammed Zafîrüddin, I-XV, Diyûbend 1962; Karaçi 1986), bunu diğer müftülerin verdiği fetvaların neşri izlemiştir.

Diyûbend Dârülulumu zamanla bir eğitim müessesesinden çok, bir düşünce akımı olarak Hindistan dışında özellikle Asya ve Uzakdoğu'daki müslümanlar üzerinde de etkili olmuştur. Halen önemli bir geleneksel eğitim kurumu olarak faaliyetlerini sürdüren Diyûbend Dârülulumu, Hindistan'ın bağımsızlık mücadelesinde de etkin rol oynamış, siyasî alanda sömürgecilerle hiçbir şekilde irtibatı kabul etmeyerek bir direnme tavrı ortaya koymuştur. Buna karşılık kurumun mensupları her vesilede Osmanlılar'ın yanında olmuş, Osmanlı hilafetinin meşruiyetini savunmuşlardır.

Güney Asya'da kurulan dârülulumların ilki muhtemelen 1693 yılında Hindistan Leknev'de kurulan Dârülulum Firengî Mahal'dir. Kurucusu Molla Nizâmeddin'in hazırladığı müfredat ve eğitim programı daha sonra Güney Asya'da açılan birçok medresede tatbik edilmiş ve "ders-i Nizâmî" diye şöhret bulmuştur.

Daha sonra öğretim kurumlarının dinî ve dünyevi ilimler okutulan ayrı yerler şeklinde düzenlenmesinin, toplumda parçalanmalara sebep olacağı gibi endişeler belirince müfredatta hem dinî hem dünyevi ilimlerin birlikte yer alacağı bir kurum olarak planlanan Dârülulum Nedvetü'l-ulemâ 1898 yılında Leknev şehrinde kuruldu. Ardından 1950'de Bopal Dârülulum Tâcü'l-Mesâcid eğitim öğretime başladı.

Bir diğer önemli dârülulum ise Kahire'de Hidiv İsmâil Paşa (1867-1879) zamanında daha çok öğretmen yetiştirmek amacıyla açılmış bir öğretim kurumudur. Dinî ilimlerle tabii bilimlerin bir arada okutulacağı yeni bir okulun gerekliliğini değerlendiren Mısır Maarif Nazırı Ali Paşa Mübârek, 1870 yılında Hidiviye Kütüphanesi'nin yanında Kahire Dârülulumu'nu kurmuştur. 1871 yılı Mayıs ayında öğretime başlayan bu kurumda beş yıllık bir müfredat programı uygulamaya konulmuş, ancak müfredat zaman içerisinde gelişmelere bağlı olarak devamlı değiştirilmiştir. Dârülulum Kahire mezunları Mısır'da ve İslam dünyasında etkili olmaya başlayınca zaman zaman Ezher mensuplarının eleştirilerine maruz kalmışlardır. Bununla birlikte Ezher'de de Dârülulum adında bir fakülte mevcuttur.

Hindistan'da ve Mısır'da kurulan dârülulumlardan başka Osmanlı padişahı Sultan II. Abdülhamid'in Çin'in Pekin şehrinde 1908 yılında açtırdığı medresenin ismi de Dârülulûm-ı Hamîdiye olarak belirlenmiştir. Hamidiye Üniversitesi olarak tanınan bu kurum uzun yıllar Osmanlı Devleti tarafından gönderilen hocaların da desteği ile Çin müslümanlarına hizmet ettikten sonra 1949 Mao devriminden sonra kapatılmıştır (bk. Pekin Hamidiye Üniversitesi).

Güney Afrika Cumhuriyeti'nde de özellikle Diyûbend Dârülulumu örnek alınarak 1971-1987 yılları arasında Newcastle, Azadville, Johannesburg, Chatsworth, Petersburg ve Cape Town şehirlerinde dârülulumlar açılmıştır. Günümüzde de başta İngiltere olmak üzere pek çok Commonwealth ülkesinde (İngiliz Milletler Topluluğu) ve pek çok müslüman ülkede bu adla eğitim öğretim yapan kurumlar bulunmaktadır. Endonezya'da da aynı adla bir üniversite kurulmuştur. Yine Türkiye'de dârulülum adını kullanan çok sayıda vakıf veya özel eğitim kuruluşu faaliyet göstermektedir.