XII. yüzyıl ortalarında Doğu Türkistan bölgesinde Sayram kasabasında doğduğu tahmin edilmektedir. Dîvân-ı Hikmet adlı eserinde 125 yaşına geldiğinden bahsetmesi, doğumunun da 1045 civarında olma ihtimalini kuvvetlendirmektedir. Hayatı ile ilgili bilgilerin çoğu menkıbevî kaynaklıdır. Küçük yaşlarda Türkistan'ın Yesi (bugün Kazakistan'ın Türkistan) şehrine gelen Ahmed Yesevî, burada Arslan Baba'ya intisap etti. İlim ve tasavvuf yolunda yetişmiş olması onun iyi bir eğitim aldığını göstermektedir. Karahanlılar (840-1212) zamanında yaşamış, Türkistan'ın çeşitli ilimlerin merkezi olduğu bir dönemde yetişmiştir.

Ahmed Yesevî, asıl tasavvufî olgunluğa erişmesini dönemin meşhur âlim ve mutasavvıfı Yûsuf Hemedânî'nin (ö. 1140) hizmetine girdikten sonra kazandı ve Hemedânî'nin halifesi olan Hasan Endakî'nin ardından postnişin oldu. Bir süre sonra talebelerine Buhara'daki Abdülhâlik-ı Gucdüvânî'ye (ö. 1179/80) hizmet etmelerini tavsiye ederek Yesi'ye döndü, vefatına kadar da burada irşat faaliyetlerini sürdürdü. Bu dönemde, Taşkent çevresinde ve Siriderya boylarında yaşayan göçebe Türk toplulukları arasında çok tanındı. Kullandığı sade dil ve hikmetli sözlerle halkın sevgisini kazandı. Yetiştirdiği müritleri vasıtasıyla, izlediği tasavvufî yol geniş bir bölgeye yayıldı. Başta Kazaklar, Kırgızlar, Özbekler ve Türkmenler olmak üzere bütün Türkler arasında Pîr-i Türkistan, Hoca Yesevî veya Ata Yesevî adlarıyla manevi mürşit olarak anılmaya devam etti. Temellerini attığı Yeseviye tarikatı ise Anadolu ve Balkanlar'a kadar uzanan geniş bir alanda yaygınlaşarak bazı tarikatların silsilesinde yer almış, kendisi de bunların pîri kabul edilmiştir.

1397 yılında Timur, Yesi şehrine gittiğinde Ahmed Yesevî'nin mezarını ziyaret etmesinden sonra üstüne türbe, yanına bir hankah ve meşruta yaptırdı. Türk-İslam dünyasının ortak kültürel değeri olan bu türbe ve külliye, Türk İşbirliği ve Koordinasyon Ajansı Başkanlığı (TİKA) tarafından restore edilmiş ve 2003 yılında UNESCO tarafından dünya mirası listesine alınmıştır.

İlim ve din dilinin Arapça, edebî dilin Farsça olduğu bir dönemde Yesevî'nin bu dilleri bilmesine rağmen Türkçe'yi esas alıp bu dilde yazmasının yanı sıra, İslam kültürü içerisinde Türk kimliği ve bilincinin geliştirilmesine katkı sağlaması önemli bir husustur. Ahmed Yesevî, İslamlaşma sürecindeki Türk toplulukları belli bir düşünceye ve harekete yönlendirmek için basit ve sade bilgilerden yola çıkarak, İslam'ı hikmet seviyesinde kavram ve değerlerle anlatmayı hedeflemiştir. Özellikle Allah, kâinat ve insan arasındaki ilişkileri herkesin kolaylıkla anlayabileceği şekilde ifade etmiştir. Şiire döktüğü düşüncelerine ("hikmet") yeni bir üslup kazandırarak irşat faaliyetlerini zirveye çıkarmıştır (bk. Dîvân-ı Hikmet). Böylece dinî değerlerle şekil verdiği millî unsurları Kur'an ve sünnet içinde birleştirmiş, bu yolla bir bilgi ve değer üretiminin insan eğitiminde başarılı sonucu doğuracağını düşünmüştür. Ona göre hikmet yolunun hedefi insanı fenâfillah makamına eriştirmektir. Bunun için de eğitim ve nefsin terbiyesi temel olup tamah, hırs, cimrilik gibi arzular durdurulmalı, yalan, riya, gıybet reddedilmeli sabır, kanaat, samimiyet, sevgi ve tevazu yeşertilmelidir. Ahmed Yesevî İslamiyet'in özellikle bu yönünü uygulayarak dinin günah ve sevap ikileminden ibaret olmadığının, asıl hikmetin insanı insan yapmak keyfiyeti olduğunun üzerinde durmuştur. Buradan hareketle Yesevî'nin eğitim anlayışı da sevgi üzerine bina edildi. Ona göre öğrenciye bir şeyi hakkıyla öğretmek ancak onu sevdirerek mümkün olur. İnsanlar sevmediği bir şeyi öğrense bile kabullenmez. Bu itibarla öğretmen de öğrencilerine karşı sevgi ve şefkatle davranmalıdır ki öğrenci onu ve öğrettiklerini benimseyip kabul etsin. Ahmed Yesevî'nin Türkistan'da başlattığı hareket, kısa bir zamanda genişleyerek farklı coğrafyalarda karşılığını bulmuş, binlerce kişi tarafından benimsenen geniş bir tarikat halkası, hızla yayılarak kendisinden sonra İslam ülkelerinde, özellikle de Türk dünyasında tasavvufî bir silsile formunu almıştır.

Ahmed Yesevî'ye tasavvufî düşünce ve öğretisini gösteren Dîvân-ı Hikmet, Fakrnâme ve Risâle der Âdâb-ı Tarîkat adlı üç temel eser nispet edilmektedir. Dîvân-ı Hikmet'in birçok baskısı yapılmış ve Türkçe'ye tercüme edilmiştir (bk. Dîvân-ı Hikmet). Dîvân-ı Hikmet'in bazı baskılarında yer alan Fakrnâme'nin metni ile birlikte dil özelliklerinin ayrıntılı bir analizi Kemal Eraslan tarafından yayımlanmış (Ankara 2016), Risâle der Âdâb-ı Tarîkat adlı Farsça eser Necdet Tosun tarafından Türkçe'ye çevrilerek Üniversitesi Mütevelli Heyet Başkanlığı tarafından Fakrnâme ile birlikte basılmıştır (Ankara 2016). Farsça diğer küçük risalesi Risâle der Makamât-ı Erbaîn de yine Necdet Tosun tarafından Türkçe'ye çevrilmiştir (Ankara 2016).