Ebced alfabesinde her harfin bir sayıyla ifade edilmesine dayanarak herhangi bir hadisenin meydana geldiği yılı verecek şekilde bir kelime, bir cümle veya bir mısra söylemeye "tarih düşürme" veya "tarih düşürme sanatı" adı verilir. Divan edebiyatı boyunca çokça kullanılmış olup, divanlarda ve tarihi eserlerin kitabelerinde yer almıştır. Tarih düşürmeye ayrıca "tarih koymak", "tarih çekmek ve "tarihlemek"; tarih düşüren kişiye de "müverrih" veya "tarihçi" denmiştir.
Tarihler nasıl hesaplanır: Tarihin ifade edildiği kelime veya mısradaki harflerin her birinin ebced alfabesindeki sayı değerleri bulunup toplanır ve böylece tarih ortaya çıkar. Mesela, Mevlânâ Celâleddîn'in vefatına "ibret" kelimesi tarih olmuştur. Bu kelimenin her bir harfinin sayı değeri şöyledir: Ayın harfi: 70; Ba harfi: 2; Ra harfi: 200; Te harfi: 400'dür. Bunları toplarsak h. 672 yılını buluruz. Miladi olarak bu rakam 1273'tür. Mevlânâ bu yılda vefat etmiştir. "Mevlana ibret yılında öldü" sözü buradan gelir. Bu bir kelimeyle ifade edilen tarihtir. Birkaç kelime, mısra veya beyitle ifade edilen tarihlerin hesaplanması da aynıdır. Bunlara "tam tarih" de denir. Ancak, biraz sonra söyleyeceğimiz gibi, tarih türlerine göre değişik hesaplama şekilleri vardır. O zaman her harf hesaba alınmaz.
Padişahların tahta geçmelerine, tanınmış kişilerin önemli makamlara tayinlerine, şehzadelerin, sultanların, konu komşu eş ve dost çocuklarının doğumlarına; ölenlere, intihar edenlere, şehit olanlara, boynu vurulanlara vb. gibi olayların yanı sıra yangın, salgın hastalık, zafer ve fetihler, kuraklık, denizin donması, zelzele gibi genel hadiselere varana kadar tarihler düşürülmüştür. Ayrıca kültürel, sosyal ve askeri bakımdan çok önemli yapılara özellikle; cami, mescit, medrese, kütüphane, han, hamam, çeşme, köprü, kışla, hastane vb. gibi yapıların inşa ve tecditlerine düşürüldüğü gibi, sakal bırakma, hayvanların ölümü, mahalle düğünleri, biriyle alay etme gibi önemsiz denilebilecek şeylere de tarih düşürülmüştür. Kısaca tarih düşürme hemen hemen her alanda uygulanagelmiş bir sanattır. Birkaç örnek verilebilir:
II. Murat'ın ikinci defa cülûsuna: "Muti oldu yine Sultan Murad'ın hükmüne dünya" h. 848 (Sururi)
Şam'da meydana gelen bir depreme: "Gece saat ikide zelzele yıktı Şam'ı" h. 1173 (Bağdatlı Ruhî)
Sultanahmet Camii'nin yapılışına: "Le-ni'me Dâru'l-Muttekîn" (Sorumluluk bilincinde olanların yurdu ne güzeldir! (Kur'an, Nahl, 16/30)
Tarih düşürme ilk defa ne zaman başladığı konusunda kesin bir bilgi yoktur. İslam dünyasında ilk örneklerine hicrî II. ve III. asırlarda rastlanmaktadır. İstanbul'un fethiyle bu örnekler artmış ve ondan sonra tarih düşürenler çoğalmıştır.
Altın Çağı ve Sürûrî: Tarih düşürme sanatı gelişme devrini hicrî X. ve XII. asrın içerisinde tamamlamıştır ve bu asrın sonunda da belki eşi bir daha gelmeyecek olan bir zatın elinde kemalini bulmuştur: Adanalı Seyyid Osman Sürûrî. Divanında iki bine yakın tarih vardır. Ahmet Cevdet Paşa'nın deyimiyle "Üstad-ı küll" dür. Onun en büyük özelliği bir olay hakkında birden fazla tarihler düşürmesi ve edebî sanatları iyi kullanmasıdır. Hicrî 1216'da Mısır'ın Fransızlar'dan geri alınması üzerine tam 68 tarih birden düşürmüştür. Bu satırların yazarı "Yakut" mahlasıyla iki binden fazla tarih sayısına erişse de edebî sanat ve şiir yönünden Sürûrî'ye erişmesi söz konusu değildir. Sürûrî'den birkaç örnek:
Devrinde Nuh isimli birinin vefatına: "Âh ömr-i Nûh'u tûfan-ı ecel kıldı tamam." h. 1205
Kel Memiş lakaplı birinin vefatına: "Kel Memiş gelmemişe döndü cehâna sâd hayf" h. 1195
Tarih Türleri: Her tarih aynı şekilde hesaplanmaz. Müverrihler, düşürdükleri tarihlerin nasıl bir tarih olduğunu îmâ eden bir ifadeyi bir önceki mısrada verir. Bu şekilde 40'a yakın türüne rastlanır. Bunlardan belli başlı olanları şöyledir:
Tam tarih: Bir tarih ibaresinde her harf hesaba dâhil edilirse buna "tam tarih" denir. "Arif Efendi müftü oldu yine cihâna" h. 1206 (Aynî).
Prof. Amil Çelebioğlu'nun vefatına: "Mevt-i âlim mevt-i âlem gibidir" h. 1410 (Yakut)
Tamiyeli Tarih: Bir tarih mısraı istenen tarihi vermezse, o zaman müverrih kaç eksik veya fazla olduğunu bir önceki mısrada îmâ eder. Bu nevi tarihlere "tamiyeli tarih" denir.
Mehmet Akif'in vefatına. "Çıktı kırklar bir ağızdan dediler tarihin/İçimizden vatanın şairi Akif gitti" (1396-41=1355 hicrî) Miladi 1936'dır. Burada "... çıktı kırklar bir" tabirinden 41 fazlalık olduğuna işaret vardır. Bu da sonuçtan çıkarılınca tarih bulunur.
Noktalı Harflerle Tarih: Tarihi veren ifadenin sadece noktalı harflerinin hesaplanmasıyla bulunur. Buna "menkut" , "cevher" tarih gibi isimler verilir.
Behram Paşa'nın vefatına: "Fevtinin menkutla İzzet dedi tarihini/ Huld'u meşhed eyledi Behrâm Paşa yâ İlâh" 1241 (Keçecizade İzzet Molla)
Noktasız Harflerle Tarih: Noktasız harflerin hesaplanacağı bir tarihtir. "Bi- nukat" veya "sade" tarih de denir. Bekir Ağa'nın evlenmesine: "Huruf-i sâdelerle eyledim tahrir-i târihin/ Bekir Ağa kurup sûr-i tezevvüc ber-murâd oldu" h. 1192 (Sürûrî).
Bilmeceli tarihler: Adeta bir zekâ testi gibi bilmece yollu tarihler de vardır. Mesela: Abdülmecid'in tahta çıkmasına: "Bir iki iki delik/Abdülmecid oldu melik" h. 1255. Delikten kasıt eski rakamlardaki beş sayısıdır.
Tarih düşürmenin 40 kadar formül ve türü olduğunu söylemiştik. Burada ancak beş tanesini örnekledik. Geniş bilgi için kaynağa müracaat ediniz. Günümüzde düşürülen tarihlerde hicrî, rumî ve miladî takvim kullanılmaktadır.
