Osmanlı Devleti'nde modern tarzda askerî okulların açılmasından sonra 1839'da devlete memur yetiştirmek üzere rüştiyeler de eğitim vermeye başladı. Bunu takiben kısa bir süre sonra daha farklı tür ve seviyede yeni okullar da açılmaya başlandı. Bu yeni okulların programı, personeli, yetiştirmek istediği insan tipi ve diğer bazı unsurlar geçmişten biraz farklılık gösteriyordu. Osmanlı eğitim modernleşmesinin göstergelerinden biri de Batılı tarzda yeni ders kitabı olgusuyla karşılaşılmasıdır. Bu sürecin ilk tecrübesi Tanzimat devri devlet adamlarından Sâdık Rifat Paşa'nın (1807-1857) yazdığı ve gerek yeni açılan okullara gerekse geleneksel sıbyan mekteplerine dağıtılan Risâle-i Ahlak başlıklı kitabıdır.
Enderun'da yetişen parlak devlet adamlarından biri olan Sâdık Rifat hayatı boyunca Âmedî Kalemi halifeliği, zabıt kâtipliği, Küçük Evkaf muhasebeciliği, Viyana sefirliği, Hariciye nazırlığı, Meclis-i Vâlâ başkanlığı, Maliye nazırlığı ve Meclis-i Âlî-yi Tanzimat üyeliği gibi görevlerde bulunmuştur. "Edip, zeki, halim selim, kitabette mahir, açık sözlü, yenilikçi, nüktedan ve ihtiyatlı" biri olarak tavsif edilen paşa devrinde yaşadıklarını gördüklerini kayıt altına almıştır. Eylem ve fikirleriyle Tanzimat'ın en önde gelen isimlerinden biri olarak kabul edilir.
1841'de Hariciye'deki görevinden azledildikten sonra mekteplerde okutulması için Padişah Abdülmecid'in isteği ile hazırladığı Risâle-i Ahlâk (Sâdık Rifat, 1847) kitabı içeriği, üslubu ve getirdiği diğer yenilikler bakımından önemlidir. Risale büyük ihtimalle hem mahalle ve sıbyan hem de yeni açılacak ibtidâî okullarda okutulmak üzere, devlet eliyle hazırlanmış ilk ders kitabı olma özelliğini gösterir. Uzun süre ve artan sayfalarla farklı basımları yapılmakla birlikte ana metin değişmemiştir. Risâle Meclis-i Maârif-i Umûmiye'de görüşülerek sıbyan mekteplerinde okutulması onaylanmıştır. Eserde "İş bu risale sıbyana nasîhat-i peder suretinde bir eserdir' ve 1875'teki baskısında "Mekteb-i rüşdiye şâkirdânına mahsustur" ifadeleri, kitabın her iki kademede okutulduğunu göstermektedir. Risâle-i Ahlâk'ın çok sayıda baskısı yapılmış ve hacminde değişimler görülmüştür.
Risâle-i Ahlâk kısa bir metindir, sade bir dille yazılmıştır. Risalenin başında talebeye "iyi ve kötüyü layıkıyla ve güzelce öğretmek ve bildirmek" niyetiyle kaleme aldığını belirterek, insanlar için "bilinmesi elzem olan huylar" sayılmıştır. Kitapta insanı diğer canlılardan ayıran, kâmil insana ulaştıran huylar ve ahlakî prensipler sıralanmıştır. Bunların toplamı otuz bir başlıktır. Bunlardan bazıları menfî, bazıları müspet huylardır. Bazılarından kaçınmak, bazılarını yüceltmek gerekli görülmektedir. Söz konusu başlıklar şöyledir: Allah'tan korkmak. Anneye, babaya, hocaya hürmet etmek. Yalan söylememek. Koğuculuk yapmamak, laf getirip götürmemek. İkiyüzlülük yapmamak. Gıybet etmemek. Ziyankârlıkta bulunmamak. Enaniyet, kendini beğenmişlik yapmamak. Haset etmemek. Haylazlık yapmamak. Hilekârlık yapmamak. Arsızlık ve maskaralık etmemek. Dili korumak, bed-zebanlık etmemek. Sirkat/hırsızlık yapmamak. Başkasını küçük görmemek (tahkir). Garez ve kin içinde olmamak. Vefakârlık göstermek. Riayetkârlık etmek. Kanaat içinde olmak. Hüsn-i karîn (iyilerle birlikte) olmak. Aceleci olmamak. Nezafete (temizlik) dikkat etmek. Sahâvet (iyi huy) ve cömertlik halinde olmak. Buhul (cimrilik), bencillik ve hasislik huylarından sakınmak. Muavenet (yardım etmek) ve şefkat sahibi olmak. Hıfz-ı sıhhat-i vücûd eylemek, sağlığa dikkat etmek. Ülfet ve ünsiyet (güler yüzlü tatlı dilli) halinde olmak. Edep ve hürmeti eksik etmemek. Hukuk-ı uhuvvet halinde olmak (insanlar arası kuralları bilmek ve tatbik etmek). İffet ve hamiyet içinde olmak, namusunu korumak. Riâyet-i hukuk-ı ülfet, diğer bir ifade ile başkalarını incitmemektir.
Sâdık Rifat Paşa risalesine öncelikle Allah muhabbetinin ve korkusunun önemine değinerek başlamıştır. Risalede çocuklara kazandırılması gereken huylar sıralanırken, sıklıkla tekrarlanan ifadelerden biri "din ve akıl" kavramlarına birlikte vurgu yapılmasıdır. Mesela "temizlik" alışkanlığından bahsederken, bunun hem din hem de akıl tarafından emredildiğini ve gerekli görüldüğünü belirtmiştir. Çocuklara kazandırılacak davranış ve huyların bazıları manevi nitelikte olmasına karşın, bunların hemen hepsine "Dince ve akılca uygundur, önemlidir, gereklidir" gibi güçlendirici ve meşrulaştırıcı uyarıların yapılmış olması yeni bir özelliktir. Bu zihniyet hem din hem akıl merkezli bir hayatın arzu edilmesine işaret etmektedir. Risalenin önemli vurgularından biri de çocuklara kazandırılacak davranışlar yanında aşkın bir insanlık ve cemiyet kurgusunun yapılmış olmasıdır. Modern devlet ve toplum sisteminde eğitimin toplumsal denetim mekanizması olarak kabul edilmesine giden yol Osmanlı'da da böylece başlamıştır. Çocuklara öğretilecek ahlak ilkeleri yanında akla ve toplumsal denetime bu kadar vurgu yapılması modern eğitim zihniyetinin yansımalarındandır.
