Türk eğitim tarihinin önde gelen felsefeci eğitimcilerinden Emrullah Efendi'nin, modern mânada genel konuları ihtiva eden kapsamlı bir ansiklopedi yazma girişimi XIX. yüzyılın sonlarında bir proje olarak ortaya çıkmıştır (bk. Emrullah Efendi). "İlim deryası" da denilebilecek muhîtü'l-maârif bugünkü anlamda ansiklopediye karşılık olarak kullanılmıştır. Emrullah Efendi ilk olarak 1897 yılında İkdam gazetesinde "Kamûsü'l-Ulûm yahut Muhîtü'l-Maârif" başlıklı bir yazı kaleme aldı. Ardından alfabetik sıraya göre, maddeler halinde bir ansiklopedi tanzim ve tasarımında Emrullah Efendi'nin başmuharrirliği altında yazılar yayımlanmaya başlandı. 19 Ağustos 1901 tarihinde Muhîtü'l-Maârif'in ilk cildi Sultan II. Abdülhamid'in yirmi altıncı cülusuna hediye olarak basıldı ve kendisine takdim edildi.
Muhîtü'l-Maârif'in ilk cildinin yazıları, Ahmed Cevdet'in çıkardığı İkdam gazetesinin 1208. sayısından itibaren her hafta "Ansiklopedi yahut Muhîtü'l-Maârif" başlığı ile yayımlanmış elliden fazla imzasız makaleden müteşekkildir (26 Kasım 1897-17 Nisan 1899). Bu makalelerde ansiklopedinin mahiyeti, amacı ve içeriği ile ilgili bilgiler verilmiştir. Ansiklopediyle ilgili planlamada ansiklopedinin içerisinde hangi ilim ve fenlerin yer alacağı belirtilmiş, bunların listesi verilmiş ve ilimler genel olarak "vahiy ve nakle müstenit ilimler" ve "ulûm-ı akliye" olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Gazetedeki yazılarda Emrullah Efendi felsefe ve dille ilgili, Rauf Yektâ Bey musiki ile ilgili makaleler yazmıştır. Yayımlanan tek cildin girişinde eserin amacını belirten kısa bir yazı yer almıştır. İç kapakta "Muhîtü'l-Maârif" başlığının altında eserin muhtevası hakkında, "Ulûm ve edebiyatı, fünûn ve sanayii câmi bilcümle ıstılâhat ile esmâ-yı hâssayı hâvi külliyât-ı ilmiye ve edebiyedir" ifadesine yer verilmiştir.
Muhîtü'l-Maârif'te yer alan maddeler ayrıntılı bilgiler içermektedir. Mesala "at" maddesi otuz iki sayfa yer tutmuştur. Bu yönüyle Muhîtü'l-Maârif yarım kalmış bir proje olsa da Ali Suâvi'nin Kamûsü'l-Ulûm ve'l-Maârif (Paris 1287) eserinden sonra önemli bir yere sahip olmuştur. Eserin 639 sayfalık ilk cildi 1900 yılında yayımlanabilmiş ancak devamı gelmemiştir. Eserin son maddesi "Âsur Nazîr-Habal"dır. Sayfaları normal kitap ebadında olup her sayfada iki sütun olacak şekilde teşkil edilmiştir.
Muhîtü'l-Maârif'in nerede ise bir proje halinde kalması, Emrullah Efendi için sürekli bir mesele olmuş ve bunu tamamlayabilmek için fırsat kollamıştır. Nitekim 3 Ekim 1909 tarihinde kaleme aldığı bir yazıda, Muhîtü'l-Maârif'i Veliaht Yûsuf İzzeddin Efendi'nin himmetleriyle yeniden başlatacağını haber vermiştir. Aradan kısa bir süre geçtikten sonra 17 Ocak 1911 tarihinde Yeni Muhîtü'l-Maârif Cemiyeti kurulmuş, 4 Şubat 1911'de resmî açılışı yapılmıştır. Bu dernek, bugünün şartlarında ilmî çalışma yapan bir sivil toplum kuruluşu olmaktan ziyade, devlet merkezli bir proje girişim topluluğu gibidir. Bu durum, ansiklopedinin devam edememesindeki sebeplerden biri olarak görülmüştür.
Muhîtü'l-Maârif'in yazı heyeti başkanlığını Emrullah Efendi, idarî işleri de Edirne Mebusu Fâik Bey ve binbaşı Kâni Bey üstlenmiştir. 27 Nisan 1911 tarihinde on beş günlük sürelerle yayımlanan Yeni Muhîtü'l-Maârif Cemiyeti Gazetesi çıkarılmış ve bu gazete ansiklopedinin amaçlarına ve faaliyetlerine yönelik maddeleri yayımlamaya başlamıştır. Bu sayılarda "Ansiklopedilerin Lüzum ve Faydası" başlığı altındaki makaleye, ikinci sayıdan itibaren Yeni Muhîtü'l-Maârif programına yer verilmiş, altıncı sayıda da ilk formasının çıktığı ilan edilmiştir (10 Ağustos 1911). Her bir nüshanın 5000 kadar basılması, ansiklopediye yoğun bir ilginin olduğunu da göstermektedir.
İlk girişimin devamı olarak Yeni Muhîtü'l-Maârif'in amacı da Türkçe'de kapsamlı bir ansiklopedi meydana getirebilmektir. Ansiklopedinin insanlık tarihinin bütün birikimini, mevcut durumu ve istikbaldeki durumu da bir araya getirecek yekünde olacağı iddiasında bulunulmuştur.
Yeni Muhîtü'l-Maârif Fransızlar'ın La Grande Encyclopédie'si örnek alınarak hazırlanmak istenmiştir. Bu sebeple ansiklopedinin resimli olması, Türkçe'nin bütün söz varlığını içermesi, 1000'er sayfalık yirmi cilt şeklinde yayımlanması ve dört yılda tamamlanması hedeflenmiştir. 1912 yılında I. cildi tamamlanan, Yeni Muhîtü'l-Maârif, 1900 yılında yayımlanan ilk girişime birçok yönden benzemektedir. Eserde bazı kavramların Yunanca, Süryânîce, Latince, Fransızca, Farsça karşılıkları verilmiş, şekil ve krokiler eklenmiş ve mahiyet olarak bazı ilavelerde bulunulmuştur. Eserin "Asuriye" maddesiyle son bulan 752 sayfalık I. cildi Yeni Muhîtü'l-Maârif adıyla yayımlanabilmiş ancak bu girişim devletin içinde bulunduğu siyasî ve iktisadî bunalım ve Emrullah Efendi'nin resmî görevinin sonlanması ve ardından vefatı gibi sebeplerle devam etmemiştir. Buna karşın Muhîtü'l-Maârif Türkiye'de Türkçe ansiklopedi yazma girişiminin öncü çalışmalarından biri olarak sonradan yapılacak çalışmalar için örnek olmuştur.
