Burdur'un Yeşilova ilçesine bağlı Akçaköy'de doğdu. Asıl adı Tahir'dir. 1948 yılında Gönen Köy Enstitüsü'nden, 1955 yılında da Gazi Eğitim Enstitüsü'nden mezun oldu. 1962-1963 yıllarında Amerika Birleşik Devletleri'nde Indiana Üniversitesi'nde ders araçları konusunda eğitim aldı. Öğretmenlik mesleğinin yanı sıra ilköğretim müfettişliği, folklor uzmanlığı, Orta Doğu Teknik Üniversitesi'nde Halkla İlişkiler ve Yayın müdürlüğü, Kültür Bakanlığı danışmanlığı görevlerinde bulundu. Türkiye Öğretmenler Sendikası (TÖS) ve Türkiye Öğretmen Dernekleri Millî Federasyonu (TÖDMF) gibi kuruluşlarda genel başkanlık yaptı. 12 Mart 1971 tarihinde sol ideolojik düşünce ve faaliyetlerinden dolayı tutuklanıp yargılandı, daha sonra beraat etti. Türkiye'de ve Almanya'da kırk bir yıl öğretmenlik yapan Fakir Baykurt'un farklı türlerde çok sayıda eseri bulunmaktadır. Bunların önemli bir kısmı sinema ve tiyatroya aktarıldı, yabancı dillere çevrildi. 11 Ekim 1999'da Almanya'nın Essen şehrinde öldü.

Düşüncelerini, hedeflerini ve eğitim anlayışını büyük ölçüde şekillendiren Gönen Köy Enstitüsü'ndeki öğrencilik yıllarıdır. Burada iken Türkçe öğretmeni tarafından kütüphane sorumlusu olarak görevlendirilmesi, imkân bulduğu zamanlarda kitap okumasına fırsat verdi. Sabahattin Ali, M. Gorki ve P. Istrati en sevdiği yazarlar arasında yer aldı. Şiire olan ilgisi de öğretmenlerinin teşvikiyle giderek arttı. Enstitüden mezun olmasının ardından, 1948 yılında Burdur Kavacık köyü öğretmeni olarak mesleğine başladı, bir yandan da şiir ve hikâye yazmaya devam ederek, Orhan Veli Kanık öncülüğünde çıkan Yaprak dergisine gönderdi. Öğretmenlik yılları onun aynı zamanda başta İsmail Hakkı Tonguç olmak üzere Şevket Gedikoğlu, Mahmut Makal, Cahit Sıtkı Tarancı ve Âşık Veysel gibi isimlerle yollarının kesiştiği yıllar oldu, eğitim ve sanat camiasıyla bağını hep canlı tutmaya çalıştı.

Hem öğretmen hem de yazar ve şair kimliğine sahip olması, onun eğitim anlayışıyla edebiyat anlayışının birlikte gitmesinde etkili oldu. Baykurt'a göre öğretmenlik yapmanın da yazmanın da amacı ortak olup halkı bilinçlendirmek ve uyarmaktır. Toplumsal değişim ve dönüşüm ancak eğitim görmüş kişilerin devrimci, yenilikçi, üretken ve hayat karşısında pes etmeyen tavırlarıyla mümkündür. Öğretmenler bilimselliğin ve gerçekçiliğin birer temsilcisidir. Onun eğitim ve sanat anlayışı eserlerine de olduğu gibi yansımıştır. Eserlerinde çoğu defa köyün ve köylü olmanın dinamiklerini anlatmış, köylünün eğitime bakış açısını ve bu hususta yapmaları gerekenleri inceden inceye işlemiş, eğitimin toplumsal faydalarının yanı sıra bireysel faydalarının da altını çizmiştir. Yine eserlerinde topluma yön veren öğretmenleri ele aldığı gibi olumsuz davranışlarıyla dikkat çeken öğretmenleri de olay örgülerinin içerisine yerleştirmiştir. Böylelikle hem gerçekçi bir bakış açısı sergilemiş hem de eğitim sisteminin var olduğunu düşündüğü sorunlarını edebiyat yoluyla okuyucuyla buluşturma gayreti içinde olmuştur.

Özellikle romanlarında ve masallarında değerler eğitimi üzerinde durarak, çalışkanlık, haksızlıkla mücadele, birlik ve beraberlik, iyilik ve güven gibi temaları ele almıştır. Türkçe'nin eğitimi ve öğretimi açısından ise atasözü, deyim, kalıp sözler, ikilemeler ve bunların yanı sıra yöresel ifadelerin kullanımına masallarında yer vermiştir.

Baykurt eğitimle ilgili pek çok soruna değinmiş, köyde eğitim sorunu ve kız çocuklarının okutulmaması, Almanya'da yaşayan Türk ailelerin çocuklarının eğitim hayatlarında karşılaştıkları problemler, Alman eğitim sisteminin bu çocukların önünü tıkaması gibi pek çok konu Baykurt'un eserlerinde yer bulmuştur.