Nişan, devlet tarafından üstün hizmet ve başarı gösteren özellikle askerî ve mülkî erkâna çeşitli derecelerde verilen, bir çeşit süslü madalyondur. Madalyalardan çok daha sonra kullanılmaya başlanmıştır. Osmanlı Devleti'nde madalya ve nişan Batılılaşma ile birlikte uygulama alanı bulmuştur. Bunun öncesinde mülkî ve askerî hizmetlerine karşılık hak sahiplerine sorguç, çelenk, tuğ veya avize verilmesi âdeti mevcuttu. Memuriyete mahsus olmak üzere ilk nişan 1832'de II. Mahmud zamanında kullanılmış, daha önceki dönemlerdeyse "Ferahî" isimli bir madalya ihdas edilmiş olduğu bilinmektedir. İlk nişanlar ûlâ, sâniye, sâlise, râbia olmak üzere dört rütbe şeklinde sınıflandırılmış olup her birinin mücevherleri farklı biçimde tasarlanmıştır. Daha sonra Abdülmecid, Abdülaziz ve II. Abdülhamid dönemlerinde yeni nişanlar çıkarılmış, hatta nişanların kötüye kullanımının önüne geçmek amacıyla bir talimatname hazırlanmıştır.
II. Abdülhamid döneminde "maarif madalyası" adıyla oluşturulan bir ödül 26 Eylül 1909 tarihinde kaldırılmıştır. Kısa bir süre sonra 1910 yılında "maarif nişanı" ihdas edilmiştir. 14 Mart 1910 tarihinde Maarif Nezareti'nden Bâbıâli'ye gönderilen bir yazıyla Osmanlı Devleti'ndeki müderris ve muallimlerden ilim hayatına ciddi mesai harcayanların ödüllendirilmesi amacıyla maarife mahsus bir nişanın hazırlandığı belirtilmiştir. Belgede müderris ve mekâtib-i âliye ile mekâtib-i tâliye muallimlerinden ilmin gelişmesine gayret gösterenlere verilecek olan bir "mükâfât-ı tedris nişanı", ibtidâî eğitimi ve Osmanlı Türkçesi'nin yaygınlaştırılması konularında gayret gösterenlere ise bir "mükâfât-ı tedris madalyası" verilmesi amacıyla bir layihanın sunulduğu ifade edilmiştir. 14 Mayıs 1910 tarihinde de Osmanlı Devleti'nde ilim ve maarifin yaygınlaştırılması amacıyla çalışmalarda bulunan muallimlerin teşvik edilmesi için üç rütbeden oluşan bir maarif nişanının ihdas edilmesi uygun bulunmuş, 15 Mayıs 1910 tarihli irâde-yi seniye ile de resmî bir kimlik kazanmıştır.
Maarif Nişanı Nizamnamesi'ne göre bu nişan üç rütbe şeklinde ihdas edilerek kaydıhayat olarak verilmiştir. Maarif nişanı bir beratla verilmekte olup beyaz mineli bir ay içinde kırmızı mineli bir tuğra evi, ayın dışında ise yeşil mineli defne ve meşe dalları olacak şekilde biçimlendirilmiştir. Ayın yukarıya gelen iki ucu arasında ise beyaz mineli ve beş köşeli bir yıldız tasarlanmıştır. Tuğralar ise gümüş üzerine altın kaplamadır.
Maarif nişanının birinci rütbesinde meşe dalı sağ, defne dalı sol taraftadır ve ay betimlemesini bir bütün olarak çevrelemektedir. Meşe dallarının sapları ay şeklinin alt kısmında ve birbirine çapraz olarak konulmuş kırmızı mineli bir kurdele ile bağlanmıştır. İkinci rütbeden maarif nişanı birinci rütbe maarif nişanına benzese de nişanın alt tarafında dalların sapları ile mineli kurdele bağı yoktur. Ay betimlemesinin dış kısmı boş olup üst kısmında da dallar aya bitişik değildir. Üçüncü rütbeden maarif nişanında ise dallar ayı sararak nişanın üst tarafında diğer rütbelerdeki gibi bir halka oluşturmaz. Maarif nişanının her üç rütbesinde tuğralar gümüş üzerine altın kaplamadır. Nişanların arka yüzlerinde "Darphâne-yi Âmire" ibaresi yazılıdır. Nişanların ortasında Sultan Mehmed Reşad'ın tuğrası ile beyaz mineli ayın üzerinde "Ulûm ve Fünûn ve Sanâyi-i Nefîse" yazısı bulunur.
Birinci rütbeden maarif nişanı 40x60 mm. kutrundadır. Kenarları beyaz, ortası kırmızı bir kurdele ile boyna takılır. İkinci rütbeden maarif nişanı 30x37 mm., üçüncü rütbeden maarif nişanı ise 25x30 mm. kutrundadır ve göğsün sol tarafına yerleştirilir.
Maarif nişanını almak için muallimlerin mesleklerinde en az beş yıl iyi sicil almış olmaları beklenmiştir. Nişanın üçüncü rütbesini almış olan bir muallimin beş yılın ardından ikinci rütbe, on yılın ardından da birinci rütbe nişan alabilmesi kural haline getirilmiştir.
Maarif nişanı sadece muallimlere değil maarife katkı sağlamış kişilere de verilmiş, "hıdemât-ı maârif-perverâneleri" karşılığında bu nişan tevcih edilmiştir.
